Warszawa, kolekcja rodzinna

(…) do studium natury, która jest dla Malczewskiego zawsze źródłem głębokich przeżyć artystycznych, dołącza się nuta poetycka, baśniowość i dziwność.
(Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968, s. 96)

Prezentowany obraz Jacka Malczewskiego ukazuje rudowłosą kobietę prowadzącą białego pegaza i kroczącego za nimi łysego mężczyznę w szynelu. Wyobrażonymi postaciami są najprawdopodobniej Maria Balowa i sam artysta, chętnie przedstawiający się w roli wędrowcy czy sybirskiego zesłańca, czego przykładem może być „Pierwiosnek. Autoportret” (1905) czy „Autoportret. Wizja Ezechiela” (1914). Oferowana lapidarna w wyrazie praca, w doskonały sposób unaocznia wybitną biegłość warsztatową malarza. Stworzona olejno na desce techniką alla prima, w zaledwie kilku zamaszystych pociągnięciach pędzla prezentuje skończoną całość kompozycji. Zrodzona w nagłym przypływie natchnienia, należy do grupy wielu podobnie wrażeniowych dzieł Malczewskiego.

Występujące na obrazie motywy odnaleźć można także w innych realizacjach artysty. Pegaz o zielonobarwnych skrzydłach, mężczyzna z szynelem i rudowłosa kobieta – towarzyszą malarzowi w tle jego autoportretu, stanowiącego część „Tryptyku z faunami” z 1906 roku. Obszerny brązowy płaszcz, noszony przez sybiraków, w alfabecie malarskim Malczewskiego stanowi symbol walki o niepodległość Ojczyzny. Pojawiająca się w roli muzy Maria Balowa uosabia często myśl o przemijaniu życia i losie człowieka. Z kolei mitycznego pegaza postrzegać można jako wyraz utajonych pragnień, marzeń sennych i skrywanych głęboko w duszy tęsknot. „Pragnął artysta wygrywać w swej twórczości tę jedną nutę, tę, która potrącała o sprawy wielkie, ogólnonarodowe (…)” (Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968, s. 223). Prezentowane dzieło o typowej dla Malczewskiego konwencji, w której rzeczywistość przeplata się ze światem fantazji, należy wpisać w kreowany przez malarza program narodowo-wyzwoleńczy. Praca stanowi ciekawą propozycję dla amatorów młodopolskiej sztuki.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.