Poznań, kolekcja prywatna Radom, Depozyt w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu (2021-2024) Desa Unicum, aukcja 18 marca 2021, poz. 8 Polska, kolekcja prywatna

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Jacek Malczewski. Konteksty, 20 września 2024 – 5 stycznia 2025. Kraków, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, marzec–kwiecień 1913.

Szymalak-Bugajska P. [red.], Jacek Malczewski. Konteksty, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Radom 2024, s. 197. Krzysztofowicz-Kozakowska S., Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Kraków 2008, s. 25. Karta pocztowa z reprodukcją dzieła, II poł. lat 20. XX w. Fotografia, zakład fotograficzny Ignacy Krieger, Kraków 1913 (w zbiorach MNK).

Katalog wystawy Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, kwiecień, Kraków 1913, nr kat. 59, s. 12 (jako „Śmierć”). Katalog wystawy Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, marzec, Kraków 1913, nr kat. 26, s. 9.

Przy furtce wiodącej na podwórze dworu w Wielgiem czeka na niego piękna naga kobieta z kosą, aby po latach tułaczki przyjąć go wreszcie w tej przystani, o której marzył, gdzie czeka go ukojenie i cisza, wieczna wiosna (…). – Jadwiga Puciata-Pawłowska (Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław i in., 1968, s. 241) Temat śmierci pojawia się w twórczości Jacka Malczewskiego wraz z odejściem matki w 1898 roku. Artysta sięga wówczas do starożytnych wierzeń po motyw boga Thanatosa, lecz na potrzeby własnej mitologii wykorzystuje go w bardzo indywidualny, poetycki wręcz sposób. Swojego mrocznego posłańca śmierci przyobleka w ciało pięknej, powabnej kobiety. Jej twarz najczęściej upodabnia do twarzy ukochanej Marii Balowej, zaznaczając charakterystyczny orli nos i zadarty podbródek. Naga, silna, niekiedy ze skrzydłami i kosą w ręku, staje się tematem samodzielnym, towarzyszy artyście w jego autoportretach lub też symbolicznie dopełnia różne, bardziej rozbudowane sceny. W ujęciu Malczewskiego, nie ma ona jednak budzić grozy, jak typowe wyobrażenie kostuchy w gotyckiej tradycji „memento mori”. Nigdy nie zapowiada strasznego końca, lecz daje nadzieję na nowy początek i odrodzenie. Na prezentowanej pracy artysta ukazał boginię Thanatos razem z sybirakiem. Mężczyzna stoi w otwartej bramie, spoglądając na widniejący w oddali dom. Jest bosy, nędznie ubrany, w lewej dłoni trzyma jedną z żelaznych obręczy kajdan, gdy drugą jeszcze ciągle ma zaciśniętą na ręce. Z jego ramion spływa brązowy płaszcz wojskowy – szynel – symbol wieloletniej niewoli polskiego narodu. Przed nim, tyłem do widza, stoi piękna Thanatos, prezentując swoje kobiece krągłości. Z jej ramienia zwiesza się kosa. W wizji artysty nie jest to narzędzie strachu – kosa przecina jedynie cielesne trwanie, skraca cierpienie, koi od doczesnej męki. Thanatos wita utrudzonego sybiraka w furtce, podając mu kwiat ostu, uosabiający męczeństwo, poniesioną ofiarę na poczet późniejszego triumfu. Bogini zachęca mężczyznę do przejścia na drugą stronę ogrodzenia, gdzie czeka go ostateczny kres wędrówki i wyczekiwana bezpieczna przystań. „Zwyczajny wiejski kołowrót, ruchoma obrotowa brama, urasta u Malczewskiego do symbolu granicy życia i śmierci” (Micke-Broniarek E. [red.], Jacek Malczewski. Powrót [katalog wystawy], Muzeum narodowe w Warszawie, Warszawa 2000, s. 138). Przenikające kompozycję zielonakawe światło dodatkowo odrealnia wizję, dodając postaci Thanatosa nadnaturalnego blasku. Docelowym przystankiem sybiraka zostaje dwór w Wielgiem, kojarzony przez Malczewskiego z krainą szczęśliwego dzieciństwa, wypełniony wspomnieniami jego najbliższych. To tam mieszkała jego matka, aż po kres swoich dni. Dojrzały artysta z biegiem lat coraz chętniej wykorzystywał w swej sztuce motyw starego dworu, tym samym poddając się myślom o własnym końcu i wyrażając tęsknotę za domem, rodzicami i życiem, które już minęło. „Niech przed śmiercią z dziecinną prostotą spojrzeć zdołam na powaby rodzinnego kraju i odczuję, że sztuką moja była oto Polska, widziana przez pryzmat dziecięcego raju” – pisał w swoich wierszach (cyt. za: Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław i in., 1968, s. 241). Artysta nieprzerwanie wierząc w odrodzenie narodu polskiego, wymalowuje szczęśliwy koniec życiowej drogi – dla zesłanych na Sybir powstańców, ale także dla siebie i każdego, kto utrudzony marzy o kojącym powrocie na rodzinne łono.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.