własność artystki

Chełm, Galeria 72, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie, Dzieło złożone. Artyści Galerii 72, 16 lutego – 19 maja 2024.

Dzieło złożone. Artyści Galerii 72 [broszura], Galeria 72, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie, Chełm 2024, s. nlb.

Logika stylu „ablaq” wymagała umiejętności zabudowania geometrycznym ornamentem z kolorowych kamiennych elementów mozaikowych każdej powierzchni płaskiej, zakrzywionej, wypukłej i wklęsłej. – Marta Banaszak
(Banaszak M., Khan Asad Pasha – monografia formy, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2015, s. 17)

Zgłębiając architektoniczne bryły i kamieniarskie dekoracje Bliskiego Wschodu, Marta Banaszak początkowo ograniczała swą twórczość jedynie do dwóch wymiarów. Precyzyjnie wybierając kadry, spłaszczała widok i przelewała go w medium malarskie lub graficzne. Stale przyświecająca jej idea poszukiwania geometrycznej perfekcji kusiła ją jednak by realizować również projekty przestrzenne. Chcąc rozwinąć swoje rzemiosło i pójść technologicznie o krok dalej, od 2018 roku zaczęła rzeźbić. Swoje dzieła tnie, poleruje i szlifuje własnoręcznie, sam na sam mierząc się z wymagającym medium. „Kocham to, że zanim zrobię kolejny ruch młotkiem, dłutem, pędzlem, muszę go dokładnie przemyśleć, przewidzieć efekt. Ani w linorycie, ani w rzeźbie nie ma opcji „przywróć”. To świat bez korekt” – mówi Banaszak (Rachoń J., Marta Banaszak. U mnie nie ma CTRL+Z, Art Salon [wyd. specjalne], „Polityka”, nr 4, 2023, s. 19). Wybiera najszlachetniejsze materiały, takie jak różnokolorowy marmur, granit czy onyks. Zestawia je ze sobą na zasadzie kontrastów, niekiedy dekoruje złotem czy wzbogaca elementami ze stali.

W swojej rzeźbie „Ablaq” artystka spełnia zachwyt nad odwieczną geometrią i dekoracyjnością osmańskich budowli. Na kamiennym postumencie ustawia dwie bryły – sześcian i walec, całość kompozycji pokrywając złotymi pasami. Choć praca wydaje się podążać ku stylistyce art-deco, w rzeczywistości źródło natchnienia zdradza sam tytuł. Ablaq to tradycyjna dekoracja islamskiej architektury wnętrz, wykonywana na przemian z ciemnego i jasnego kamienia lub w kontrastujących barwach. Stosowano ją zwłaszcza w muzułmańskiej Hiszpanii, mameluckim Egipcie i osmańskiej Turcji. „Logika stylu »ablaq« wymagała umiejętności zabudowania geometrycznym ornamentem z kolorowych kamiennych elementów mozaikowych każdej powierzchni płaskiej, zakrzywionej, wypukłej i wklęsłej” – tłumaczy rzeźbiarka (Banaszak M., Khan Asad Pasha – monografia formy, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2015, s. 17).

Myśląc o idealnym układzie kompozycyjnym i bawiąc się iluzją optyczną, Banaszak stosuje w swojej rzeźbie widzenie graficznymi stopklatkami. Pozornie statycznym bryłom pozwala na ruch, przemieszczanie się w obrębie układu – by tworzyły co i rusz nowe, idealne „obrazy”. Dynamizując szlachetnie ustabilizowane formy, puszcza tym samym oko do odwiecznych zasad matematyki. Konstruując swoją rzeźbę z gładkich, doskonałych, geometrycznych kształtów, wyniesionych niczym na piedestał, Banaszak jednocześnie zwraca uwagę na ich tajemniczy, mistyczny wręcz charakter. Związane z energią wszechświata i kosmicznym porządkiem walec i sześcian, odsłaniają w „Ablaq” swoje różnorodne piękno.

Nie chcę gonić za rzeczywistością. Kiedy pracuję, wyciszam się, prawie medytuję. Cała moja twórczość jest poszukiwaniem równowagi i ponadczasowości. – Marta Banaszak

Marta Banaszak jest współczesną mistrzynią w kreowaniu pełnej wyrazu, eleganckiej geometrii. Sztuka, którą tworzy nie ma jednak wcale związku z tradycją europejskiej awangardy – jej zaskakujące korzenie sięgają odległych, starożytnych krain – antycznej Grecji i Bliskiego Wschodu. Artystka zajmuje się rzeźbą, malarstwem i grafiką warsztatową, łącząc wszystkie dziedziny spójną, przewodnią myślą. Urodzona w 1975 roku, część swojego dzieciństwa spędziła w Algierii. Tak wczesne zetknięcie z kulturą arabską silnie wpłynęło na obraną przez nią później drogę twórczą i kolejne inspiracje. Mając już dyplom z dziennikarstwa, rozpoczęła studia artystyczne na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Osiągnięcie perfekcji warsztatowej otworzyło jej pole do eksperymentów w celu odnalezienie sobie właściwego języka ekspresji. Stopniowo upraszczając kompozycję i rezygnując ze zbędnych detali, zaczęła koncentrować się na pięknie czystej formy. „W pewnym momencie zdałam sobie sprawę, że nie ma co się popisywać przedstawianiem rzeczywistości. W geometrii dostrzegłam wspólny mianownik wszystkich kultur” – wspomina Banaszak (Fijołek A., Czyszczenie umysłu, „Architectural Digest”, nr 5, maj – czerwiec 2024, s. 104). W międzyczasie spędziła też cztery lata na stażu i pracy artystycznej na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Damaszku. W 2016 roku obroniła doktorat na warszawskiej ASP, zainspirowany architekturą czasów osmańskich, a przede wszystkim fantastyczną bryłą budynku karawanseraju Khan Asad Pasha. „Architekturę islamską cechuje równowaga, konsekwencja, doskonałości proporcji oraz szczególna dbałość o światło na zewnątrz oraz we wnętrzu budynku. Architektura i ornamentyka islamska czerpią z wielowiekowej wiedzy w dziedzinie matematyki i geometrii, najdoskonalsze matematycznie bryły i formy tworzyły jej podstawowe elementy – sześciany, półkola, walce. Decyzje dotyczące proporcji budynku oraz ornamentyki poddawane były rygorowi matematycznego obliczenia” – tłumaczy Banaszak (Banaszak M., Khan Asad Pasha – monografia formy, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2015, s. 49). W tym samym roku odbyła się też indywidualna wystawa artystki w Musée National des Beaux-Arts d’Alger. Jej dzieła znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Akademii Sztuk Pięknych, Muzeum Narodowego w Damaszku, a także w kolekcjach prywatnych w Europie i Stanach Zjednoczonych.

Głównym punktem odniesienia dla artystki stała się starożytna matematyka, w ujęciu nie tylko naukowym, ale również w wymiarze mistycznym, duchowym. „Bóg jest sześcianem” – powtarza Banaszak. Wychodząc od matematycznych obliczeń sztuki islamu oraz greckiej geometrii w wydaniu platońskim, artystka w swej sztuce eksploruje temat pojmowania przestrzeni, kompozycji lustrzanych, figur niemożliwych i złudzeń optycznych. W pozornie surowych, analitycznych układach i prostych kształtach dostrzega głęboką symbolikę, poezję i filozoficzną pełnię znaczeń. Geometria jest dla niej metaforą duchowości człowieka, miłości, aktu twórczego i jego boskiego pierwiastka. „To, co niewidzialne pochodzi od Boga i ma źródło w odwiecznych prawach matematyki” – zauważa Banaszak (Banaszak M., Khan Asad Pasha – monografia formy, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2015, s. 31). Tworząc swoje wciągające, niemal op-artowe płótna i wyrafinowane formy rzeźbiarskie artystka uwypukla rytmy i harmonię kompozycji, snując opowieść o powielaniu nieskończoności i kosmicznym porządku.