Polswissart

Portret dziewczynki Witkacy wykonał w ramach stworzonej przez siebie w 1925 r. jednoosobowej Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz”. Modelka została przedstawiona w sposób typowy dla portretu dziecięcego – frontalnie, w popiersiu, za stołem, na którym ustawiono syntetycznie ujęty półmisek z owocami. Jednak zamiast określonego w 7. punkcie Regulaminu Firmy „typu dziecinnego” oznaczonego literami B+E, artysta zastosował „czysty” typ E, który opisał jako „dowolną interpretację psychologiczną, według intuicji Firmy […] nie zawsze możliwy do wykonania”. W praktyce Witkacy stosował typ E portretując piękne kobiety – takie, które mu się podobały, najczęściej blondynki o niebieskich oczach. Modelka na omawianym portrecie ma wprawdzie typową dla kilkuletnich dziewczynek dużą kokardę na czubku głowy, jednak jej twarzyczka z oczami o opadających powiekach i ściągniętych ustach, intensywnie, z napięciem wpatrzona w widza jest de facto twarzą dorosłej kobiety. Artysta najwyraźniej zobaczył w dziecku jego przyszłość i mimo szafażu charakterystycznej dla portretów dziecięcych, potraktował portret jak wizerunek dorosłej osoby, co zaznacza też kwiat na lewym ramieniu małej kokietki. Wykonanie portretu Witkacy odnotował w liście do żon pisanym w Zakopanem w dniu 30 marca 1937 roku:
„Dziś rano zacząłem b. tanio jakąś Panią i jej córeczkę.” (zob. S.I. Witkiewicz, Listy do żony (1936 1939), oprac. J. Degler, Warszawa 2012, s. 106). Być może, niska cena została spowodowana uroda modelek, która sprawiła, że portretowanie ich było dla artysty bardziej przyjemnością niż obowiązkiem, Przełamana data dzienna w portrecie oznacza, że jego wykonanie przeciągnęło się na kolejny dzień, a symbole NP oraz NΠ – że w tym czasie nie palił papierosów i nie pił alkoholu. Witkacy umieszczał na portretach takie informacje, gdyż uważał, że wszystko, co nam się przydarza oraz wszystkie używane substancje (lub ich brak) mają wpływ na nasze postrzeganie świata, a co za tym idzie – także na proces twórczy.
(z ekspertyzy Anny Żakiewicz z dn. 29.04.2015.)

Lepiej jednak skończyć nawet w pięknym szaleństwie niż w szarej, nudnej banalności i marazmie.

– Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkiewicz S. I., Czysta Forma w teatrze, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s. 97)

Stanisław Ignacy Witkiewicz – Witkacy – był pisarzem, dramaturgiem, grafikiem, karykaturzystą, malarzem, a przede wszystkim portrecistą. To jeden z czołowych przedstawicieli polskiej sztuki początku XX wieku, syn malarza i twórcy stylu zakopiańskiego Stanisława Witkiewicza. Ojciec był zdania, że tradycyjne szkolnictwo jest ograniczające, dlatego małego Stasia uczyli w domu nauczyciele pozwalający mu na samodzielne rozwijanie zainteresowań. Z jednej strony otrzymał on wykształcenie rozległe, z drugiej zaś niesystematyczne. Stało się to w dorosłym życiu artysty przyczynkiem do kąśliwych uwag zarzucających mu brak dyscypliny w logicznym formułowaniu poglądów.

W trybie przyśpieszonym skończył kurs oficerski i we wrześniu 1915 roku odkomenderowano go na front w stopniu podchorążego. Został dowódcą czwartej kompanii, a w uznaniu zasług w lipcu 1916 roku mianowano go podporucznikiem elitarnej Lejb-Gwardii Pułku Pawłowskiego. W tym samym miesiącu Witkacy został ciężko ranny podczas bitwy koło wsi Witoneż w zachodniej części Ukrainy (wśród przeciwników armii rosyjskiej były tam oddziały Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego). Na front już nie powrócił. Zwolniony z wojska pod koniec 1917 roku był świadkiem rewolucji październikowej. Zdaniem części badaczy brał w niej udział i nawet został przez żołnierzy wybrany komisarzem politycznym, choć brak na to dowodów. Sam Witkacy, powściągliwy w udzielaniu informacji o rosyjskich doświadczeniach w tamtych latach napomykał, że wśród pułkowych oficerów był jedynym, który podkomendnych nie karał cieleśnie.

Swój kunszt artystyczny młody Witkiewicz rozwijał w krakowskiej ASP w pracowni samego Józefa Mehoffera. Podobnie jak ojciec był nie tylko artystą, ale i teoretykiem – autorem m.in. teorii Czystej Formy, wedle której sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości, lecz budzić uczucia metafizyczne, a poszczególne elementy dzieła powinny być skomponowane w taki sposób, aby jego struktura umożliwiła jednostce zaznanie „metafizycznej dziwności”.

Dość szybko jednak, bo w już w 1925 roku Witkacy zrezygnował z tak zwanego malarstwa istotnego, poświęcając się sztuce portretowej. Jego teorie nie zostały przyjęte ze zrozumieniem przez środowisko artystyczne, czuł się w związku z tym wypchnięty poza jego margines i rozgoryczony. Dał temu wyraz w powieści „Pożegnanie jesieni” (1925) pisząc: „Minęły czasy metafizycznej absolutności sztuki. Sztuka była dawniej jeśli nie czymś świętym, to w każdym razie „świętawym” – zły duch wcielał się w ludzi czynu. Dziś nie ma w kogo – resztki indywidualizmu życiowego to czysta komedia – istnieje tylko zorganizowana masa i jej słudzy. Od biedy zły duch przeniósł się w sferę sztuki i wciela się dziś w zdegenerowanych, perwersyjnych artystów. Ale ci nikomu już nie zaszkodzą ani pomogą: istnieją dla zabawy ginących odpadków burżuazyjnej kultury”.

Założył Firmę Portretową „S. I. Witkiewicz”, dla działalności której opracował szczegółowy regulamin: „Ponieważ, jak mi to kiedyś w tramwaju powiedział Axentowicz, portrecista powinien mieć nerwy jak postronki, stworzyłem sobie regulamin, który ma pozory humorystyczne, a jest wynikiem ponurych doświadczeń. (...) Dlatego przyjąłem zasadę: KLIENT MUSI BYĆ ZADOWOLONY. Wszelka krytyka i poprawki są wykluczone” (Witkiewicz S. I., Regulamin Firmy Portretowej, 11 IV 1925 r.). Jego portrety malowane pastelami i kredkami na papierze podlegały surowej typologii. Nierzadko powstawały pod wpływem silnie odurzających leków, alkoholu i narkotyków – Witkacy dokumentował swój stan firmując prace specjalnym autorskim kodem. Różnorodność stworzonych w ten sposób wizerunków jest ogromna. Fantazja i humor jakimi operował artysta sprawiają, że każdy z nich jest wyjątkowy. Działalność portretowa Witkacego przyniosła mu sławę i uznanie, stając się jednocześnie jednym z najdłużej trwających cyklów malarskich w historii polskiej sztuki nowoczesnej.