Polswissart

Pierwsze przedstawienia chimer pojawiają się w malarstwie Jacka Malczewskiego około roku 1897-99. Mityczne zwierzę o głowie lwa, tułowiu kozy i ogonie węża symbolizowało wszelkie kaprysy, dąsy i grymasy. U Malczewskiego nie były chimery tak odrażającymi stworami lecz pięknymi, zmysłowymi pół kobietami- pół kotami – intrygantkami i kusicielkami. Pojawiały się w różnych sytuacjach, towarzyszyły im różne postaci, miedzy innymi sam artysta. Motyw chimery i relacji chimeramalarz nie był wówczas niczym nowym. Temat ten podjął m.in. Fernand Khnopff w obrazie Pieszczota z 1896 roku. Narodziny tego motywu w malarstwie Malczewskiego zbiegły się w czasie z pojawieniem się w życiu artysty Marii Balowej, której osoba wywarła wielki wpływ na malarza i jego twórczość. Chimery gościły na płótnach Malczewskiego do roku 1923, „towarzysząc najznakomitszemu okresowi jego malarskiej działalności”, jak to ujęła Stefania Krzysztofowicz – Kozakowska. Oferowana praca pt. Ondyna- rybak i chimera, namalowana około 1920 roku, przedstawia młodego chłopca z siecią rybacką na kiju, powracającego znad rzeki. Na jego drodze pojawia się chimera, ujęta w pozie sugerującej gotowość do skoku w kierunku zdumionego – a może przerażonego – rybaka. Drapieżna postać pół kobiety pół kota utożsamiana jest w tym przypadku z Ondyną, słowiańską boginką wodną zwabiającą młodych mężczyzn w tonie rzek lub jezior. Postać wodnej rusałki pojawiła się w literaturze okresu romantyzmu, już u początków XIX wieku. O tajemniczych Ondinach pisał w Świteziance (1825) Adam Mickiewicz. Niewątpliwie nawiązywał on do słynnej Ondyny (Undine, 1811) autorstwa Friedricha de la Motte Fouqué, ludowej opowieści o niemożliwej miłości między rycerzem Huldbrandem a Ondyną, córką władcy królestwa wodnego. Malczewski, który już pod koniec lat 80. XIX wieku podejmował tematykę ludową w cyklu Rusałki, najprawdopodobniej znał legendę o Ondynie i wykorzystał ją by zbudować swoją własną, osobistą opowieść; opowieść – przestrogę zamykającą raz jeszcze w postaci kobiety wszystkie pokusy i niebezpieczeństwa nieszczęśliwej miłości.

Jacek i Rafał Malczewscy, Muzeum Okręgowe w Sandomierzu, marzec – lipiec 2012;
Jacek i Rafał Malczewscy, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, marzec – wrzesień 2011;
Bedeutende Gemaelde Polnischer Meister, wystawa w antykwariacie Kunst und Antiquitaeten w Wiedniu, 1969.

Posiadała Z., Rafał i Jacek Malczewscy, Radom, 2014, s. 231;
Krzysztofowicz-Kozakowska S., Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Wyd. Kluszczyński, Kraków, 2008, s. 37;
Jakimowicz A., Jacek Malczewski i jego epoka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1970, poz.48, s. 181;
Bedeutende Gemaelde Polnischer Meister [katalog wystawy], Wiedeń. 1969, s.138.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.