Polswissart

Kompozycja Przy studni ze swoim charakterystycznym spiętrzeniem planów, nasyconą kolorystyką, mocnymi zestawieniami barwnymi i wreszcie motywami takimi jak podcięte drzewka i studnia nawiązuje do innych obrazów powstałych około 1902 roku – m.in. Autoportretu z hiacyntem (Muzeum Narodowe w Poznaniu), Bulwarów nadwiślańskich (Muzeum Narodowe w Krakowie) czy do znajdującego się w kolekcji prywatnej Podwórza na Salwatorze. Oferowany obraz powstał najprawdopodobniej w Nowym Sączu, w ogrodzie domu należącego do rodziny Marii Gralewskiej - żony artysty. Świadczyć o tym mogłoby zdjęcie znajdujące się w archiwach Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. Dom ten stojący przy obecnej ulicy Jagiellońskiej zamieszkiwali teściowie malarza, bardzo często gościła tam z małymi dziećmi Maria Malczewska. Artysta odwiedzał rodzinę jak tylko było to możliwe a malowniczy, piętrzący się tarasowo ogród z charakterystyczną studnią stał się scenerią do kilku znanych dzieł Malczewskiego. Pomimo pojawiającej się w tej kompozycji studni trudno dopatrywać się tu jeszcze motywu, który uczynił z Malczewskiego najwybitniejszego symbolistę polskiego malarstwa. Motyw zatrutej studni pojawi się w ouvre artysty ok. 1905-1906 roku. Tu studnia stanowi centralny element wokół, którego rozgrywa się kameralna kompozycja o zabarwieniu bardziej jednak intymnym. Nie oznacza to jednak, że Malczewski już wtedy nie fascynował się tym tematem. Widać to chociażby w pracach takich jak Bulwary nadwiślanskie gdzie ponownie pojawia się studnia w nadrzecznym krajobrazie. W obrazie Przy studni element ten zyskuje jednak dodatkowo na wadze nie tylko poprzez umiejscowienie go w centrum kompozycji ale również poprzez warsztatowe dopracowanie każdego szczegółu co sprawia, że względem otaczającej ją sceny studnia wychodzi na pierwszy plan i koncentruje uwagę widza. Użycie takiego rozwiązania przez Malczewskiego może być utożsamiane z początkiem fascynacji motywem studni tu jeszcze w ujęciu tradycyjnym jako źródło wody żywej, zwierciadło losu, oraz przede wszystkim jako centrum świata, symbol wtajemniczenia, poznania prawdy o sobie i o świecie. Powstanie obrazu Przy studni można z dużym prawdopodobieństwem ulokować w ostatnich latach XIX bądź pierwszych XX wieku. Ze względu na rodzaj i umiejscowienie kompozycji oraz na pojawiający się w niej wątek egzystencjalno- symboliczny oferowana praca stanowi bardzo ciekawą propozycję dla miłośników malarstwa Jacka Malczewskiego.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.