Polswissart

W bogatej twórczości Leona Wyczółkowskiego, obejmującej niemal wszystkie rodzaje malarstwa,
rysunku i grafiki, ciągle rozwijanej – zmieniającej się stylistycznie i tematycznie, zróżnicowanej pod
względem warsztatowym i często eksperymentatorskiej – stałe, niezmiennie ważne miejsce zajmowały
motywy lasu i drzew. Były one obecne od pierwszych samodzielnych poczynań artysty na początku lat
osiemdziesiątych XIX wieku, po ostatnie prace wykonane kilka miesięcy przed śmiercią w 1936 roku.
Drzewa malował najdłużej, „do końca – jak pisała Danuta Muszanka – wtedy, kiedy już inne tematy
stały się obojętne i nieważne”. (…) W przedstawienia te, jak w żadne inne, malarz angażował całe
bogactwo środków artystycznych, sięgając w operowaniu nimi szczytów wirtuozostwa. Rysował drzewa
ołówkiem, węglem, kredką litografi czną i pastelami, malował farbami olejnymi, tuszem, akwarelą
i gwaszem, odtwarzał je we wszystkich niemal uprawianych technikach grafi cznych – algrafii, akwatincie, akwaforcie, mezzotincie, miękkim werniksie (verni mou), w suchej igle, litografii i kamieniorycie.
Często, dla osiągnięcia pożądanego efektu łączył różne techniki grafi czne i malarskie z grafi cznymi,
stosował nietypowe metody preparowania matryc i posługiwał się własnego pomysłu „narządkami”.
Używał wyłącznie materiałów wysokiej jakości, starannie dobierał płótna i wysokogatunkowe papiery
o zróżnicowanej gramaturze, fakturze i barwie – od japońskiej bibuły po gruby kredowy karton,
mechanicznie albo ręcznie tonował tintą podłoże, kolorował odbitki, nanosił rysunek kredkami
różnej twardości dla uzyskania ćwierć- i półtonów, rozprowadzał farbę i tusz pędzlem, tamponami
i prószeniem, sięgał po tak nietypowe materiały jak smoła i guma arabska oraz wprowadzał swoiste
zabiegi warsztatowe – „figielki” – jak mówił, takie jak np. wydrapywanie. To zmaganie się z formą,
znajdywanie dla niej za każdym razem odpowiednich środków technicznych przynosiło mu, jak mówił,
rozkosz (…) Wyczółkowski miał swoje ulubione gatunki drzew. Należały do nich sosny, dęby, cisy i świerki, ale w ostatnich latach życia z upodobaniem odtwarzał też drzewa owocowe rosnące w przydomowym sadzie, w Gościeradzu. Uwagę artysty przykuwały zarówno pojedyncze okazy jak i niewielkie skupiska drzew, jednak najsilniej nęciły go lasy, które były dla niego fascynującym, choć zarazem budzącym lęk fenomenem przyrody. Stały się one na całe życie „przedmiotem najwyższego przywiązania i nieustannej tęsknoty, najsilniej działającym bodźcem twórczym.

- cyt. za: Milewska W., Drzewa i lasy w twórczości Leona Wyczółkowskiego, [w:] W kręgu Wyczóła, Bydgoszcz: Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego, 2012.

Wyczółkowski wyszedł z realizmu, a studiując światło i kolor realistą być przestał. Doświadczenia impresjonistów i jego własne studia w plenerze wzbogaciły tylko warsztat realisty, jak później studia nad grafiką japońską nauczyły realistę oszczędności wyrazu, dochodzącej nieraz do imponującej syntetyczności ujęć.

(Turwid M., Wyprawy po diamenty, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1966, s. 22)

Leon Wyczółkowski urodził się w 1852 roku w Hucie Miastkowskiej, małej wsi na Mazowszu. W latach 1869-1875 kształcił się w warszawskiej Klasie Rysunkowej pod kierunkiem Antoniego Kamińskiego, Rafała Hadziewicza i Wojciecha Gersona. Naukę kontynuował w akademii monachijskiej i w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, studiując u Jana Matejki. W 1878 roku wyjechał do Paryża, a w roku następnym do Lwowa. Stamtąd przeniósł się do Warszawy, gdzie mieszkał do 1883 roku. Pobyt na Ukrainie w latach 1883-1894 przyniósł stylistyczny przełom w twórczości Wyczółkowskiego, zapoczątkowując jego zainteresowanie realizmem. W 1895 roku artysta powrócił do Krakowa, gdzie w macierzystej uczelni podjął pracę pedagogiczną. Zagraniczne podróże poszerzyły tematyczny zakres jego sztuki o nowe motywy.

Wyczółkowski należy do grona najwybitniejszych twórców okresu Młodej Polski. Ogrom jego talentu przejawił się zarówno w bogatym repertuarze przedstawianych tematów, jak i w szerokiej skali środków ekspresji. Artysta odznaczał się eksperymentatorską pasją, dzięki której osiągnął mistrzostwo w stosowaniu rozmaitych mediów i technik artystycznych. Początkowo doskonalił swój warsztat w zakresie malarstwa olejnego. Około 1904 roku skoncentrował się na rysunku pastelami, dochodząc w tej dziedzinie do perfekcji, zaś od 1911 roku poświęcił się całkowicie grafice, stając się jednym z pionierów tej dyscypliny na gruncie polskiej sztuki.

W okresie studiów pod kierunkiem Gersona, Wyczółkowski malował utrzymane w akademickiej konwencji sceny historyczne i religijne. W Krakowie związał się ponadto ze środowiskiem twórców ukształtowanych pod wpływem symbolizmu, przede wszystkim z Jackiem Malczewskim i Witoldem Pruszkowskim. W czasie pobytu we Lwowie szczególnie mocno oddziałała na Wyczółkowskiego artystyczna osobowość Adama Chmielowskiego, który nadawał swym kompozycjom poetycką nastrojowość i symboliczną wymowę.

Wyjazd Wyczółkowskiego na Podole i Kijowszczyznę stanowi wewnętrzną cezurę w twórczości artysty ze względu na radykalne odrzucenie akademickich norm obrazowania w malarstwie pejzażowym. Dziesięcioletni pobyt malarza na Ukrainie zadecydował o ukształtowaniu się postawy realisty – zafascynowanego bezkresem stepu, czułego na nostalgiczne tony wschodów i zachodów słońca, zauroczonego barwnością ludowych strojów i rozmaitością etnograficznych typów. Ukraińskie krajobrazy uwolniły niezwykłą wrażliwość Wyczółkowskiego na jakość nasyconej światłem barwy. Siła koloru i moc kontrastów wraz z dynamicznym sposobem malowania oraz zróżnicowaną, wzbogaconą impastami fakturą, decydują o ekspresyjnych walorach płócien z tego okresu twórczości. Przedstawiane postacie chłopów są zmonumentalizowane i pełne wyrazu, wyrażają potęgę i żywotność ludu pojednanego z rytmami natury.

Obok luministycznych studiów z początku lat 90., kształtuje się zakorzeniony głęboko w ojczystej historii symbolizm Wyczółkowskiego. Otwiera go obraz „Druid skamieniały” (1892-94), odnoszący się w patriotycznej wymowie do poematu Słowackiego „Lilla Weneda”. Dzieło to antycypowało malowane kilkukrotnie przez artystę posągi polskich władców z krypty wawelskiej – Kazimierza Wielkiego i królowej Jadwigi (Sarkofagi, 1896-98) –  oraz aluzyjne sylwety średniowiecznych rycerzy zaklętych w skały, przestawionych w serii pasteli „Legendy tatrzańskie” (1904). Historyczną świadomość artysta odziedziczył po wielkich nauczycielach, takich jak Jan Matejko.

Z kolei Feliks Manggha-Jasieński, słynny kolekcjoner, zaszczepił w Wyczółkowskim fascynację estetyką japońską. Znalazła ona początkowo wyraz w zamiłowaniu artysty do orientalnych rekwizytów – kimon, parawanów, makat i porcelany. Następnie w jego martwych naturach pojawiły się zapożyczone z japońskich drzeworytów elementy formalne – koncentracja na fragmentarycznie ujętym motywie roślinnym, asymetryczna równowaga kompozycyjna, wykorzystanie neutralnej płaszczyzny tła. Jednym z ulubionych tematów Wyczółkowskiego były martwe natury kwiatowe, ujmowane w rozmaitych konwencjach i wciąż ewoluujące stylistycznie. Obok kompozycji ascetycznych w wyrazie, opartych na kontrapunkcie dwóch barw, artysta rysował pastelami intensywne kolorystycznie bukiety w zdobnych wazonach, ustawionych na tle wzorzystych tkanin.

Mistrzostwo osiągnął artysta także w dziedzinie sztuki portretowej. Malował wiele wybitnych osobistości intelektualno-artystycznych elit. Począwszy od 1902 roku prowadził nieustanne eksperymenty w dziedzinie technik graficznych. Najszersze możliwości artystycznej ekspresji odnalazł w technice litografii. Trwającą ponad ćwierćwiecze fascynację tym medium, poprzedziły liczne próby w zakresie akwaforty, akwatinty, fluoroforty i miękkiego werniksu. Wyczółkowski zmarł 27 grudnia 1936 roku w Warszawie, wskutek zapalenia płuc.