Polswissart

Obrazy Malczewskiego sa dla nas przeważnie zagadkami, których nie umiemy rozwiązać, które nas dlatego niepokoją i drażnią. Czujemy pewien nastrój: reszta się nam wymyka.

Wallis M., Sztuka polska dwudziestolecia, Arkady, Warszawa, 1959.

Portrety odgrywają w twórczości Jacka Malczewskiego rolę szczególną. Cechą wspólną większości z nich jest umieszczenie postaci portretowanej na pierwszym, bardzo bliskim planie, tak by sprawiała niemalże wrażenie wychodzenia z ram obrazu. Portret zazwyczaj ujęty jest w popiersiu umieszczonym w poziomym prostokącie, a przez swoją bliskość z oglądającym niemalże narzuca swoją fizyczną obecność. Jego pełnoplastyczność sprawia, że stajemy przed obrazem lekko onieśmieleni monumentalnością bohatera, tymbardziej zaciekawieni tym co chce nam powiedzieć. A w portretach Malczewskiego mówi wszystko, także metaforyczny sztafaż, który podlega analizie w nie mniejszym stopniu od pierwszoplanowej postaci. Postaci fantastyczne i realne w tle ucieleśniają często moralne dylematy i rozterki modela, stąd drugi plan jest niejednokrotnie wykładnią przesłania obrazu.
Na pierwszym planie oglądamy młodzieńca o jasnych włosach w szarej koszuli z kwadratowym wycięciem i bufiastymi rękawami. Strój ten przypomina konwencją ubiór renesansowy, na który narzucono skórzany serdak. W prawej ręce uniesionej do poziomu piersi trzyma trójkątny kawałek szkła, w lewej zaś gryf instrumentu strunowego. Młodzieniec przerwał na chwilę grę, być może by posłuchać czy wywołuje ona zamierzony cel. Zamyślonym wzrokiem właściwie ucieka od widza, wsłuchany bardziej w historię, którą opowiada jego muzyka. Historia jest bajką, która rozgrywa się wokół niego. Za jego plecami biegnie piaszczysty wąwóz, którym nadciąga korowód młodych nagich kobiet na koniach. Wąwóz prowadzi prosto do morza, z którego to wszystkie te Afrodyty wychodzą. Nie widzimy bardzo dokładnie rysów ich twarzy, ale wszystkie wydają sie być podobne bądź wręcz jednakowe, mają ten sam sposób uczesania i tą samą manierę przedstawiania, którą stosował artysta w portretach Marii Balowej. Jadą spokojnie, zamyślone, wsłuchane i posłuszne muzyce młodzieńca. Nad wąwozem rosną stare dęby, wzdłuż lewej krawędzi wije się pomiędzy nimi ogromny wąż. Nie jest jednak groźny. Głowa węża obok prawego ramienia młodzieńca nie przeraża, ma raczej nieco senny wyraz i dopełnia bajkowego charakteru widowiska. Nad morzem rozciąga się błękitne niebo z białymi obłokami. Cała przyroda: i drzewa, i roślinność, i niebo malowane są celowo niemal naiwnie, teatralnie, gdyż są scenerią do rozgrywającej się opowieści. Niczym kurtyna uchylają patrzącemu rąbka tajemnicy na to co dzieje się za plecami młodzieńca. Można szukać w tym sposobie przedstawienia nawiązań do sztuki włoskiego renesansu, gdzie portrety często malowane były na tle pejzaży, ujętych niejako w kurtynę roślinności na bliższym planie. Tak naprawdę jednak najważniejszą rzeczą przy tego typu przedstawieniach Malczewskiego jest tzw. stimmung czyli uchwycenie i wyrażenie poprzez formę artystyczną niejasnych, smutnych, romantycznych stanów duszy. Jacek Malczewski był niewątpliwie romantykiem. Odrywał się od rzeczywistości, która niejednokrotnie bolała i poszukiwał idealnych światów. Prezentowany obraz należy do tej kategorii prac Malczewskiego, które niosą ze sobą największy ładunek ogromnej wyobraźni artysty, w których to daje upust swoim wizjom, łączy alegorie i materializuje swoje na wskroś romantyczne rozterki. Tym samym należy do najbardziej wartościowych i poszukiwanych prac tego artysty.  

kolekcja prywatna, Polska
1944-1956 depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie
od 1938 kolekcja prywatna,Kraków
kolekcja prywatna, Lwów
zakup od artysty

Heydel A., Jacek Malczewski – Człowiek i artysta, Wydawnictwo Literacko-Naukowe, Kraków, 1933, tab. 37.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.