Polswissart

Przez całe swoje twórcze życie Jacek Malczewski malował osoby ze swojego otoczenia, znane i mniej znane. Zostawił nam wizerunki wybitnych uczonych, malarzy, pisarzy, artystów, przemysłowców i portrety osób bliżej nieokreślonych, które jednak przez to, że są bohaterami jego obrazów urastają do rangi osób ważnych i znamiennych. Pracował zawsze według skrystalizowanego schematu, w którym głównym motywem jest postać ludzka malowana do pasa, czasem w popiersiu. Dominującym elementem nad całym obrazem jest zawsze głowa człowieka i wyraz ludzkiej twarzy. Dopracowany jest w nich najmniejszy szczegół: ruch, nachylenie, grymas, spojrzenie, gest, tak, że ów szczegół staje się głównym środkiem wypowiedzianej myśli artystycznej. Portretowani Malczewskiego są zazwyczaj zapatrzeni, zasłuchani w jakieś odgłosy ze świata, jak pisał Adam Heydel "o wspaniale wydobytej, pięknej, polskiej rasie". Cechą charakterystyczną są stroje postaci. Najczęściej są to kostiumy historyczne lub fantastyczne stylizacje będące wytworem wyobraźni artysty. Drugim stałym elementem portretów jest krajobraz, który staje się akompaniamentem do osobowości przedstawianego człowieka. Niewątpliwie jest on uzupełnieniem obrazu, mówiącego o człowieku, o jego życiu i duszy. Pejzaż jest zawsze ukazany w pewnej stylizacji, zachowując elementy realizmu i właściwie zawsze jest polski: polska wieś w tle, polski dwór, polski las, polskie pola i drogi. Ale co najważniejsze, elementy pejzażu nie mają tylko swoistego znaczenia; płotek, słup telegrafi czny, zagajnik czy prosta dróżka są motywami najczęściej z dzieciństwa lub też tymi motywami, które łączą się ze wspomnieniami artysty. Pejzaż malował artysta zawsze z pamięci. Częstym motywem były też elementy zaczerpnięte z mitologii greckiej. To przedziwne pomieszanie realistycznych elementów z wytworami wyobraźni sprawia, że drugi plan portretów jest niemalże oddzielnym dziełem sztuki, powiązanym z osobą portretowaną, ale opowiadającym swoją historię, snującym swoją bajkę. W prezentowanej pracy z 1920 roku sportretowany został dostojny mężczyzna w dojrzałym wieku. W białej koszuli, z narzuconym na ramiona płaszczem, jest w drodze. Lekko oparty o ozdobny koniec laski zdaje się na chwilę odpoczywać, zapatrzony w coś przed nim czule i z tkliwością. Z całej postaci mężczyzny bije niespotykany spokój i elegancja. Mamy nieodparte wrażenie, że portretowany jest osobą mądrą i doświadczoną i niewątpliwie dystyngowaną. W pejzażu na drugim planie szeroko rozciąga się równina z widoczną po lewej stronie drogą. Podąża nią postać odziana w rzymskie szaty z harfą – symbolem poezji, śpiewu, tańca i czystości, ale też biblijnym symbolem proroctwa. Po prawej stronie, w partii nieba chmury układają się w postać dziwnego stwora, strasznego i pięknego zarazem, który stanowi przeciwwagę dla spokojnej postaci z harfą po prawej stronie. Praca powstała w jasnej, ciepłej tonacji, przywodzi na myśl niemalże niebiańską stylistykę, jednocześnie tchnąc niesamowitym spokojem. Należy do najbardziej poszukiwanych prac artysty, z serii obrazów osobistych, w których najważniejszy jest własny stosunek twórcy do portretowanego i wynikający stąd charakter pracy.

Warszawa, kolekcja prywatna
Gdańsk, kolekcja prywatna
Nowy Jork, kolekcja Ewy i Wojciecha Fibaków
Paryż, 1979 – kolekcja J. Studzińskiej

Muzeum Narodowe w Warszawie, Malarstwo polskie w kolekcji Ewy i Wojciecha Fibaków oprac. Wł. Jaworska, 1992.
Muzeum Narodowe w Poznaniu, Malarstwo polskie w kolekcji Ewy i Wojciecha Fibaków oprac. Wł. Jaworska, 1992.
Muzeum Narodowe w Krakowie, Malarstwo polskie w kolekcji Ewy i Wojciecha Fibaków oprac. Wł. Jaworska, 1992.
Muzeum Narodowe w Szczecinie, Polski Paryż. Ecole de Paris. Kolekcja Wojciecha Fibaka, 1999.

Malarstwo polskie w kolekcji Ewy i Wojciecha Fibaków [katalog wystawy], Muzeum Narodowe, oprac. Wł. Jaworska, Warszawa-Poznań-Kraków, 1992, s. 20.
Polski Paryż. Ecole de Paris. Kolekcja Wojciecha Fibaka [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Szczecinie, 1999, s. 48.
katalog aukcji Domu Aukcyjnego Polswiss Art, 15.10.2000, poz. 15.
katalog aukcji Domu Aukcyjnego Desa Unicum, 2008
katalog aukcji Domu Aukcyjnego Polswiss Art, 18.06.2013, poz. 8.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.