Polswissart

Autoportret z samowarem należy do grupy prac, które Witkacy wykonał w czasie swojego pobytu w Rosji w latach 1914-1918. Z tego okresu zachowało się bogate ouvre artysty składające się z 67 jego prac, w tym – 5 autoportretów, 29 portretów, 26 fantastycznych kompozycji pastelowych, 1 gwaszu, 2 ekslibrisów, 1 okładki książki i 3 obrazów olejnych. Okoliczności znalezienia się w Petersburgu jesienią 1914 roku można nazwać dramatycznymi. Po samobójstwie narzeczonej, Jadwigi Janczewski, Witkacy znalazł się na skraju załamania nerwowego. Chcąc wspomóc przyjaciela Bronisław Malinowski zaproponował mu wyjazd do Australii, gdzie młody antropolog wybierał się na konferencję. Wyruszyli w połowie czerwca zatrzymując się po drodze na Cejlonie. Wspólna podróż została jednak wkrótce przerwana wiadomością o wybuchu I wojny światowej. Witkacy zdecydował się na powrót do Europy lecz jako obywatel rosyjski urodzony w Królestwie Polskim nie mógł wracać do austriackiej Galicji. Pojechał więc do Petersburga gdzie zaciągnął się do ekskluzywnego Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii. Służył w niej do 1917 roku kiedy to po rewolucji październikowej rozstał się z armią rosyjską. Właśnie z ostatnich dwóch lat pobytu w Rosji zachowało się najwięcej prac Witkacego. Oferowana praca, powstała w najbardziej tajemniczym i brzemiennym w skutki okresie życia Witkacego, za jaki uważa się czteroletni pobyt w Rosji sposobem i techniką rysowania koresponduje z innymi ówczesnymi dziełami artysty. W tym czasie w swoich portretach i kompozycjach Witkacy używał na równych prawach węgla i pastelu. Do 1914 Witkacy rysował wyłącznie węglem, w 1915, już w Rosji, zaczął do swych prac stopniowo wprowadzać pastel. W 1917 rysunek węglowy służył Witkacemu jeszcze za podstawę kompozycji – szkic konstrukcyjny, uzupełniany stopniowo barwnymi pastelami, służącymi głównie dla ożywienia pracy, podkreślenia jej newralgicznych partii. Witkacy portretował w tym czasie nie tylko siebie – spokojne i obiektywne wizerunki tworzył dla członków petersburskiej Polonii (Stefan Kiedrzyński, Tadeusz Miciński) oraz żołnierzy i ofi cerów Pawłowskiego Pułku. To w Rosji zaczął po raz pierwszy wprowadzać do portretów technikę pasteli, tam również narodził się system, który dał podstawę do późniejszego Regulaminu Firmy Portretowej. Jak pisze Irena Jakimowicz to w „Rosji przyszedł czas syntezy; Witkiewicz zaczął przymierzać swoje malarstwo do swojego o nim myślenia”. A sam artysta przepojony atmosferą rewolucyjną tak pisał: Minęły czasy metafi zycznej absolutności sztuki. Sztuka była dawniej jeśli nie czymś świętym, to w każdym razie „świętawym” – zły duch wcielał się w ludzi czynu. Dziś nie ma w kogo – resztki indywidualizmu życiowego to czysta komedia – istnieje tylko zorganizowana masa i jej słudzy. Od biedy zły duch przeniósł się w sferę sztuki i wciela się dziś w zdegenerowanych, perwersyjnych artystów. Ale ci nikomu już nie zaszkodzą ani pomogą: istnieją dla zabawy ginących odpadków burżuazyjnej kultury.

Trójmiasto, kolekcja prywatna
Dom aukcyjny Agra Art, aukcja 14.03.1999.

Żakiewicz A., Witkacy [1885-1939], z serii Ludzie Czasy Dzieła, wyd. Edipresse Polska S.A., Warszawa 2006.
Dubiński K., Wojna Witkacego, czyli kumboł w galifetach, wyd. Druk Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca, 2015, ilustracja na obwolucie.

Lepiej jednak skończyć nawet w pięknym szaleństwie niż w szarej, nudnej banalności i marazmie.

– Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkiewicz S. I., Czysta Forma w teatrze, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s. 97)

Stanisław Ignacy Witkiewicz – Witkacy – był pisarzem, dramaturgiem, grafikiem, karykaturzystą, malarzem, a przede wszystkim portrecistą. To jeden z czołowych przedstawicieli polskiej sztuki początku XX wieku, syn malarza i twórcy stylu zakopiańskiego Stanisława Witkiewicza. Ojciec był zdania, że tradycyjne szkolnictwo jest ograniczające, dlatego małego Stasia uczyli w domu nauczyciele pozwalający mu na samodzielne rozwijanie zainteresowań. Z jednej strony otrzymał on wykształcenie rozległe, z drugiej zaś niesystematyczne. Stało się to w dorosłym życiu artysty przyczynkiem do kąśliwych uwag zarzucających mu brak dyscypliny w logicznym formułowaniu poglądów.

W trybie przyśpieszonym skończył kurs oficerski i we wrześniu 1915 roku odkomenderowano go na front w stopniu podchorążego. Został dowódcą czwartej kompanii, a w uznaniu zasług w lipcu 1916 roku mianowano go podporucznikiem elitarnej Lejb-Gwardii Pułku Pawłowskiego. W tym samym miesiącu Witkacy został ciężko ranny podczas bitwy koło wsi Witoneż w zachodniej części Ukrainy (wśród przeciwników armii rosyjskiej były tam oddziały Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego). Na front już nie powrócił. Zwolniony z wojska pod koniec 1917 roku był świadkiem rewolucji październikowej. Zdaniem części badaczy brał w niej udział i nawet został przez żołnierzy wybrany komisarzem politycznym, choć brak na to dowodów. Sam Witkacy, powściągliwy w udzielaniu informacji o rosyjskich doświadczeniach w tamtych latach napomykał, że wśród pułkowych oficerów był jedynym, który podkomendnych nie karał cieleśnie.

Swój kunszt artystyczny młody Witkiewicz rozwijał w krakowskiej ASP w pracowni samego Józefa Mehoffera. Podobnie jak ojciec był nie tylko artystą, ale i teoretykiem – autorem m.in. teorii Czystej Formy, wedle której sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości, lecz budzić uczucia metafizyczne, a poszczególne elementy dzieła powinny być skomponowane w taki sposób, aby jego struktura umożliwiła jednostce zaznanie „metafizycznej dziwności”.

Dość szybko jednak, bo w już w 1925 roku Witkacy zrezygnował z tak zwanego malarstwa istotnego, poświęcając się sztuce portretowej. Jego teorie nie zostały przyjęte ze zrozumieniem przez środowisko artystyczne, czuł się w związku z tym wypchnięty poza jego margines i rozgoryczony. Dał temu wyraz w powieści „Pożegnanie jesieni” (1925) pisząc: „Minęły czasy metafizycznej absolutności sztuki. Sztuka była dawniej jeśli nie czymś świętym, to w każdym razie „świętawym” – zły duch wcielał się w ludzi czynu. Dziś nie ma w kogo – resztki indywidualizmu życiowego to czysta komedia – istnieje tylko zorganizowana masa i jej słudzy. Od biedy zły duch przeniósł się w sferę sztuki i wciela się dziś w zdegenerowanych, perwersyjnych artystów. Ale ci nikomu już nie zaszkodzą ani pomogą: istnieją dla zabawy ginących odpadków burżuazyjnej kultury”.

Założył Firmę Portretową „S. I. Witkiewicz”, dla działalności której opracował szczegółowy regulamin: „Ponieważ, jak mi to kiedyś w tramwaju powiedział Axentowicz, portrecista powinien mieć nerwy jak postronki, stworzyłem sobie regulamin, który ma pozory humorystyczne, a jest wynikiem ponurych doświadczeń. (...) Dlatego przyjąłem zasadę: KLIENT MUSI BYĆ ZADOWOLONY. Wszelka krytyka i poprawki są wykluczone” (Witkiewicz S. I., Regulamin Firmy Portretowej, 11 IV 1925 r.). Jego portrety malowane pastelami i kredkami na papierze podlegały surowej typologii. Nierzadko powstawały pod wpływem silnie odurzających leków, alkoholu i narkotyków – Witkacy dokumentował swój stan firmując prace specjalnym autorskim kodem. Różnorodność stworzonych w ten sposób wizerunków jest ogromna. Fantazja i humor jakimi operował artysta sprawiają, że każdy z nich jest wyjątkowy. Działalność portretowa Witkacego przyniosła mu sławę i uznanie, stając się jednocześnie jednym z najdłużej trwających cyklów malarskich w historii polskiej sztuki nowoczesnej.