Polswissart

„Malarstwo jest dla mnie w rzeczywistości muzyką koloru skondensowaną i uporządkowaną za pomocą formy i materiału farb, a nie za pomocą grafiki i rysunku” – Tytus Czyżewski
(„Głos Plastyków”, 1934, nr 9-12)

Tytus Czyżewski był zarazem malarzem, poetą i krytykiem sztuki. Urodził się w 1880 roku we wsi Przyszowa, niedaleko Nowego Sącza. Już jako dziecko miał żywy kontakt ze sztuką podhalańską, co wpłynęło na jego późniejsze zainteresowania artystyczne. Licząc sobie dwadzieścia dwa lata przeprowadził się do Krakowa. W latach 1902-1907 studiował na tamtejszej ASP, w pracowniach Mehoffera, Unierzyskiego i Wyczółkowskiego. Ogarnięty gorączkową atmosferą miasta i dramatami Wyspiańskiego, swoje pierwsze kompozycje tworzył w duchu symbolicznym. Były to ciemne, nastrojowe pejzaże („Jesień”, „Młyn”, „Chałupa”) i sceny o aluzjach muzycznych („Chopin”).

Zaraz po studiach wyjechał na dwa lata do Paryża, gdzie zetknął się z tamtejszym środowiskiem artystycznym: „Przebywałem wówczas w towarzystwie Zaka, Baslera, Ligockiego. Tam też poznałem się z nieznanym wówczas w Polsce przedwiośniem kubizmu, którego twórcami byli Picasso i Apollinaire, idealny spirytus movens tego prądu. Należy podkreślić, że przełom ówczesny w sztuce odbywał się grupowo, wspólnie z malarstwem i muzyką” – wspominał po latach Czyżewski (Śpiewak J., Jak się kształtował polski futuryzm. Rozmowa z Tytusem Czyżewskim, „Czas” 1939, nr 187, s. 5). Zetknięcie się wówczas ze sztuką Cézanne’a i rozwijającym się dopiero kubizmem, zapoczątkowały u malarza gwałtowny zwrot stylistyczny, w pełni pogłębiony przez jego drugi pobyt w Paryżu w latach 1910-1912. Poszukując nowych form artystycznego wyrazu, zaczął on tworzyć eksperymentalne prace takie jak „Madonna” (1911) czy „Głowa” (1915), które w efekcie doprowadziły go do kompozycji wielopłaszczyznowych, gdzie „(…) linie, płaszczyzny i barwy mają swe ścisłe teorie jak tony muzyki” (Czyżewski T., Salome. Obraz wielopłaszczyznowy, „Wianki” 1919, z. 1, s. 17).

W 1917 roku założył wspólnie z braćmi Pronaszko, Tymonem Niesiołowskim i Jackiem Mierzejewskim grupę Ekspresjonistów Polskich (przemianowaną potem na Formistów Polskich). Przez pięć kolejnych lat brał czynny udział we wszystkich wystawach i wystąpieniach ugrupowania. Powstały wówczas jego sztandarowe dzieła, takie jak „Akt z kotem” (1920), „Madonna” (1920) czy „Salome” (1922) i wiele innych, które niestety nie przetrwały do naszych czasów. Obrazy te charakteryzowało rozbicie formy na kilka ukazanych pod różnym kątem płaszczyzn, z których artysta konstruował niepokojące kompozycje, przepełnione atmosferą dziwności i niesamowitości. Prócz intensywnej pracy malarskiej, jednocześnie dużo pisał. Wydawał tomiki poezji i utwory dramatyczne, redagował także wraz z Leonem Chwistkiem i Konradem Winklerem czasopismo „Formiści”.

Po rozpadzie grupy w 1922 roku Czyżewski wyjechał ponownie do Paryża, gdzie przebywał z przerwami przez osiem lat. Nawiązał wówczas kontakt ze środowiskiem młodych kapistów, uczniów Pankiewicza. W okresie tym także wiele podróżował, odwiedzając południe Francji, Hiszpanię i Włochy. Po 1930 roku ostatecznie wrócił do kraju i osiadł w Warszawie. Pisząc na łamach „Głosu Plastyków” i szeregu innych czasopism, rozwijał polską krytykę artystyczną. Po II wojnie przeniósł się do Krakowa i został tam do końca życia.