Polswissart

Jerzy Mieczysław Rytard, właśc. Mieczysław Antoni Kozłowski (1899 – 1970) był prozaikiem, poetą i publicysta. Od 1918 przebywał głównie w Warszawie, ale także w Zakopanem gdzie w latach 1923-26 prowadził regionalny teatr podhalański. Był autorem licznych artykułów dotyczących Tatr i Podhala. Wątek ten obecny był również w prozie Rytarda, warto wymienić powieści Bal jesienny, Na białej grani, Dolina wiatrów czy W pięknych górach. Zajmował się taternictwem, sportem, podhalańskim folklorem. W czasopismach i dziełach zbiorowych ogłosił wspomnienia o Mieczysławie Świerzu, Stanisławie Ignacym Witkiewiczu i Auguście Zamoyskim. W 1922 roku Stanisław Ignacy Witkiewicz po raz pierwszy zetknął się z Jerzym Rytardem. Miedzy obydwoma zawiązała się od razu nić porozumienia - obaj byli uważani przez kolegów literatów za autorów „trudnych", niezrozumiałych. Zetknięcie z silną indywidualnością Rytarda musiało być dla Witkacego inspirującym przeżyciem. Był zresztą Witkacy niejednokrotnie recenzentem prozy młodego Kozłowskiego. Rytard oprócz zamiłowań literackich fascynował się górami. Był wytrawnym taternikiem wielokrotnie przemierzającym zakopiańskie szlaki. W końcu w 1923 roku osiadł w Zakopanem na stałe. Tam poznał swoją przyszłą żonę Helenę Rojównę. Szczególna więź łączyła Rytarda z poznanym ok. 1919 roku w Kijowie Jarosławem Iwaszkiewiczem, którego również ściągnął w Tatry i zapoznał z tamtejszym środowiskiem artystycznym. Oferowany portret dwudziestotrzyletniego Jerzego Rytarda namalowany został w typie B co oznaczało mniej więcej tyle co: „rodzaj bardziej charakterystyczny, jednak bez cienia karykatury. Robota bardziej kreskowa niż typu A z pewnym odcieniem cech charakterystycznych, co nie wyklucza "ładności" w portretach kobiecych. Stosunek do modela obiektywny.” Portret ukazuje Rytarda na tle ukochanych przez niego gór. Mężczyzna ubrany jest w strój taternicki z białą koszulą widoczną spod grubej wełnianej kurtki. Z prawej strony modela Witkacy umieścił „atrybut” - busolę. Portret Jerzego Mieczysława Rytarda z 1922 roku po raz pierwszy pokazywany jest publicznie. Jest to praca niezwykle ciekawa gdyż rzuca światło nie tylko na złożony życiorys młodego Witkacego jak również na towarzyski świat Zakopanego okresu międzywojennego.

Trójmiasto, kolekcja prywatna

Lepiej jednak skończyć nawet w pięknym szaleństwie niż w szarej, nudnej banalności i marazmie.

– Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkiewicz S. I., Czysta Forma w teatrze, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s. 97)

Stanisław Ignacy Witkiewicz – Witkacy – był pisarzem, dramaturgiem, grafikiem, karykaturzystą, malarzem, a przede wszystkim portrecistą. To jeden z czołowych przedstawicieli polskiej sztuki początku XX wieku, syn malarza i twórcy stylu zakopiańskiego Stanisława Witkiewicza. Ojciec był zdania, że tradycyjne szkolnictwo jest ograniczające, dlatego małego Stasia uczyli w domu nauczyciele pozwalający mu na samodzielne rozwijanie zainteresowań. Z jednej strony otrzymał on wykształcenie rozległe, z drugiej zaś niesystematyczne. Stało się to w dorosłym życiu artysty przyczynkiem do kąśliwych uwag zarzucających mu brak dyscypliny w logicznym formułowaniu poglądów.

W trybie przyśpieszonym skończył kurs oficerski i we wrześniu 1915 roku odkomenderowano go na front w stopniu podchorążego. Został dowódcą czwartej kompanii, a w uznaniu zasług w lipcu 1916 roku mianowano go podporucznikiem elitarnej Lejb-Gwardii Pułku Pawłowskiego. W tym samym miesiącu Witkacy został ciężko ranny podczas bitwy koło wsi Witoneż w zachodniej części Ukrainy (wśród przeciwników armii rosyjskiej były tam oddziały Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego). Na front już nie powrócił. Zwolniony z wojska pod koniec 1917 roku był świadkiem rewolucji październikowej. Zdaniem części badaczy brał w niej udział i nawet został przez żołnierzy wybrany komisarzem politycznym, choć brak na to dowodów. Sam Witkacy, powściągliwy w udzielaniu informacji o rosyjskich doświadczeniach w tamtych latach napomykał, że wśród pułkowych oficerów był jedynym, który podkomendnych nie karał cieleśnie.

Swój kunszt artystyczny młody Witkiewicz rozwijał w krakowskiej ASP w pracowni samego Józefa Mehoffera. Podobnie jak ojciec był nie tylko artystą, ale i teoretykiem – autorem m.in. teorii Czystej Formy, wedle której sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości, lecz budzić uczucia metafizyczne, a poszczególne elementy dzieła powinny być skomponowane w taki sposób, aby jego struktura umożliwiła jednostce zaznanie „metafizycznej dziwności”.

Dość szybko jednak, bo w już w 1925 roku Witkacy zrezygnował z tak zwanego malarstwa istotnego, poświęcając się sztuce portretowej. Jego teorie nie zostały przyjęte ze zrozumieniem przez środowisko artystyczne, czuł się w związku z tym wypchnięty poza jego margines i rozgoryczony. Dał temu wyraz w powieści „Pożegnanie jesieni” (1925) pisząc: „Minęły czasy metafizycznej absolutności sztuki. Sztuka była dawniej jeśli nie czymś świętym, to w każdym razie „świętawym” – zły duch wcielał się w ludzi czynu. Dziś nie ma w kogo – resztki indywidualizmu życiowego to czysta komedia – istnieje tylko zorganizowana masa i jej słudzy. Od biedy zły duch przeniósł się w sferę sztuki i wciela się dziś w zdegenerowanych, perwersyjnych artystów. Ale ci nikomu już nie zaszkodzą ani pomogą: istnieją dla zabawy ginących odpadków burżuazyjnej kultury”.

Założył Firmę Portretową „S. I. Witkiewicz”, dla działalności której opracował szczegółowy regulamin: „Ponieważ, jak mi to kiedyś w tramwaju powiedział Axentowicz, portrecista powinien mieć nerwy jak postronki, stworzyłem sobie regulamin, który ma pozory humorystyczne, a jest wynikiem ponurych doświadczeń. (...) Dlatego przyjąłem zasadę: KLIENT MUSI BYĆ ZADOWOLONY. Wszelka krytyka i poprawki są wykluczone” (Witkiewicz S. I., Regulamin Firmy Portretowej, 11 IV 1925 r.). Jego portrety malowane pastelami i kredkami na papierze podlegały surowej typologii. Nierzadko powstawały pod wpływem silnie odurzających leków, alkoholu i narkotyków – Witkacy dokumentował swój stan firmując prace specjalnym autorskim kodem. Różnorodność stworzonych w ten sposób wizerunków jest ogromna. Fantazja i humor jakimi operował artysta sprawiają, że każdy z nich jest wyjątkowy. Działalność portretowa Witkacego przyniosła mu sławę i uznanie, stając się jednocześnie jednym z najdłużej trwających cyklów malarskich w historii polskiej sztuki nowoczesnej.