Polswissart

Bogata w wątki twórczość malarska Jacka Malczewskiego źródło inspiracji odnalazła w miłości do natury, rodzinnego domu, krewnych, przyjaciół, wiary i obyczajów. Ale zasadniczą miłością i a zarazem spiritus movens artysty było ogromne przywiązanie do rodzinnej ziemi będącej ostoją wartości stanowiących o istnieniu narodu, rodziny i tradycji. Malczewski był niestrudzonym wychowawcą, bez ustanku przypominającym o sytuacji politycznej ojczystego kraju. Kolejnymi cyklami „Zesłań”, „Etapów”, „Zatrutych studni” czy wreszcie „Polonii” artysta przypominał współbraciom o ranach, które były źródłem cierpienia całego narodu. Niewątpliwie na zbudowanie takiej świadomości artystycznej największy wpływ odegrały nauki Adolfa Dygasińskiego we dworze w Wielgiem jak również atmosfera patriotycznego domu rodzinnego, w którym dorastał Jacek Malczewski. Pochodzący z roku 1914 Autoportret alegoryczny – z postacią kobiecą, trzymającą w ręce laskę wędrowca, postacią, którą można odczytywać jako personifi kację Polonii – wpisuje się w większy cykl obrazów Malczewskiego z lat wojny 1914-1918 określanych wspólnym mianem Polonia (Polonia z 1914, Orfeusz i Eurydyka, 1914, Polonia, 1918, Polonia zaplatająca warkocz, 1918). Polonia była niewątpliwie jedną z najważniejszych muz Malczewskiego. Ucieleśnienie ukochanej Ojczyzny pojawia się na obrazach artysty znacznie przed 1914 rokiem. W tryptyku „Ojczyzna” (1903) Polonia jest matką, do której zmierza Malczewski. W „Hamlecie polskim” z kolei otacza bohatera postaciami matki i córki – mitycznymi Demeter i Persefony – powtarzając w ślad za eleuzyjskim mitem nadzieję wyjścia Polonii z ciemności i powrotu do jasności tego świata. W 1914 roku na progu odzyskania niepodległości Polonia powraca jako młoda piękna kobieta. Powtarzająca się w tym cyklu postać kobieca ma rysy Marii z Woźniakowskich Sozańskiej, żony zaprzyjaźnionego z Malczewskim malarza Michała Sozańskiego, która w tym okresie była częstą modelką artysty. W Autoportrecie alegorycznym
Polonia uśmiecha się delikatnie, z dumą i czułością. Zdaje się odradzać niczym ogród na wiosnę, jest młoda i silna, gotowa do nowego życia. Jest jeszcze w drodze ale cel już bliski, na wędrówkę wskazuje trzymany przez nią w dłoni kij. Jacek Malczewski patrzy wprost na widza, spokój na majestatycznej twarzy zdradza niezłomną nadzieję, że efektem rozpoczętej właśnie walki może być tylko wolna Ojczyzna. Artysta ubrany jest w białą odświętną koszulę – tę samą, w której widnieje w Autoportrecie w białym stroju namalowanym również w 1914 roku. Autoportret alegoryczny współgra z innymi znanymi kompozycjami portretów i autoportretów Malczewskiego, w których przedstawianej osobie towarzyszą różne postacie fantastyczne i symboliczne, współtworząc niejako wewnętrzny wizerunek modela i zdając się mówić o jego marzeniach i dążeniach – w wypadku cyklu Polonia – o tęsknotach za wolną, niepodległą Polską. We wstępie do katalogu jubileuszowej wystawy Jacka Malczewskiego w 1925 roku w warszawskim TZSP Henryk Piątkowski napisał: „Wielki mistrz Polskiego malarstwa, łącząc w sobie dwie epoki — jedna, która przemawia już retrospektywnym głosem dziejów i druga — tętniąca życiem ‚współczesnego ruchu — uosobią dwie Polski— Polskę pogrążoną w niewoli, we łzach skąpaną i tylko nadzieją żyjącą i tę, która teraz rozpostarła swe granice państwowe. W sztuce naszej szlachetna postać malarza symbolizuje te dwie chwile i wypełnia plastyczną ich wizję, skarbami swego natchnienia — dziełami, które już za życia mistrza weszły do skarbnicy ducha narodowego, zapewniając twórcy miejsce w szeregu najgodniejszych przedstawicieli sztuki zmartwychwstałej Polski.”

Polska, kolekcja prywatna
Dom aukcyjny Agra Art, aukcja 18.10.2015, poz. 10.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.