Polswissart

W tę noc wigilijną chłopcy nasi w okopach zaczęli śpiewać Bóg się rodzi ... I oto z okopów rosyjskich, Polacy, których dużo jest w dywizjach syberyjskich, podchwycili słowa pieśni i poszła w niebo z dwóch wrogich okopów!

Składkowski F. S., Z walk Pierwszej Brygady, Warszawa 1939, s. 64-65.

W pierwszej fazie I wojny światowej Rosja zamierzała wyeliminować z wojny Austro-Węgry. Zadanie powstrzymania Rosjan zostało powierzone przez dowództwo austrowęgierskiej 4 Armii I Brygadzie Legionów Polskich. W dniach 22-25 grudnia 1914 na wzgórzach na południe od Tarnowa i rzeki Białej, pod miejscowością Łówczówek, doszło do krwawej bitwy pomiędzy I Brygadą a XXI Korpusem rosyjskim. Batalia ta często określana jest mianem "polskich Termopil". Stanowiła swego rodzaju chrzest bojowy dla żołnierzy I Brygady, utworzonej tydzień wcześniej w Nowym Sączu z oddziałów legionowych. Dowódcą został mianowany podpułkownik Kazimierz Sosnkowski. Przebieg tej kilkudniowej bitwy był niezwykle dramatyczny. Polacy zaatakowali od razu po przybyciu na miejsce, o zmierzchu 22 grudnia. Pierwsze natarcia zakończyły się sukcesem polaków. W nocy z 23 na 24 grudnia wzmocnieni Rosjanie ponownie zaatakowali. Krwawe walki trwały przez cały wigilijny dzień. Dopiero przed zmierzchem 24 grudnia na polu bitwy nastała cisza. Decydująca bitwa rozegrała się w dzień Bożego Narodzenia. Rosjanie uderzyli ze wzmożoną siłą. Nie mogąc poradzić sobie z dzielnie stawiającymi opór polskimi żołnierzami wojsko rosyjskie zaatakowało oddziały austrowęgierskie, które wycofawszy się z pozycji pozostawiły drogę otwartą do oskrzydlenia I Brygady. 25 grudnia około godziny 13 przyszedł rozkaz odwrotu.Brygada zdobyła wyznaczony region oraz wytrwała na pozycjach przez 4 dni i 3 noce. Przeprowadziła 5 wielkich szturmów, odparła 16 kontrataków, wzięła do niewoli ponad 600 jeńców. Siły rosyjskie zostały na pewien czas zatrzymane, co umożliwiło Austriakom rozbudowanie frontu na pozycjach, na których utrzymał się do ofensywy pod Gorlicami w maju 1915. Bitwa pod Łowczówkiem – „polskie Termopile” - przeszła do legendy polskiego czynu zbrojnego. Grudniowe dni walki upamiętnione są na tablicy przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Sam Piłsudski tak pisał o batalii do swych podkomendnych: U schyłku ubiegłego roku, podczas mojej nieobecności, stoczyliście z przeważającymi siłami nieprzyjaciela bój, naj krwawszy i naj cięższy z tych, jakieśmy dotąd mieli. Zyskaliście w nim nową sławę i nowy liść wawrzynu wpletliście do wieńca sławy polskiego żołnierza. W imieniu sprawy, której służymy, dziękuję Wam wszystkim za tę pracę (Waingertner P., Polskie Termopile. Bitwa pod Łowczówkiem (22-25 XlI 1914 r.), w: Zeszyty Historyczne, nr 165, 2008, s. 33) .

Wojciech Kossak z równie wielką wprawą co zamiłowaniem dokumentował na swoich obrazach najistotniejsze epizody walk narodowowyzwoleńczych. Jest autorem licznych płócien upamiętniających rozmaite walki polskiego oręża, niejednokrotnie są to dynamiczne kompozycje pełne dramatyzmu. Gwiazdka żołnierska malowana rok po opisywanych wyżej wydarzeniach pod Łowczówkiem stanowi niezwykle rzadki – przez co bardzo cenny - przykład odmiennego potraktowania tematu. Jego wyjątkowość docenili już współcześni malarzowi – reprodukowany był w bożonarodzeniowym wydaniu Nowości Ilustrowanych z 1915 roku a także na okolicznościowych pocztówkach wydawanych przez Czerwony Krzyż. Jest to obraz w swoim duchu bardzo melancholijny a wręcz symboliczny. Kossak pragnie nim zwrócić uwagę nie tyle na samo wydarzenie rozgrywającej się zaciętej bitwy co na wymiar duchowy chwili poprzedzającej decydujące starcie. Wieczór wigilijny był w okopach obydwu obozów wieczorem ciszy. Ciszę tę udało się Kossakowi oddać w sposób absolutnie mistrzowski. Stojący przy wzruszająco zaaranżowanym naprędce drzewku świątecznym żołnierze z wytęsknieniem oczekują mającej się pojawić pierwszej gwiazdki. Bitwa trwa już dwa dni, jej losy odwracają się gwałtownie, w wieczór poprzedzający Boże Narodzenie żołnierze czują niemalże na karku oddech wrogich rosyjskich oddziałów. Tym wymowniejsza i bardziej przejmująca jest ta scena wigilijnego oczekiwania – oczekiwania na cud ocalenia, ponownego ujrzenia swych bliskich, na cud odzyskanej przez ukochaną Polskę niepodległości.

Polska, kolekcja prywatna Altius, aukcja 4.05.2004, poz. 94.
Kraków, kolekcja prywatna
Dom aukcyjny Sztuka, aukcja 15.12.2001, poz. 3.
Polska, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja A. Gutnajera

Warszawa, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, Wojciech Kossak, czerwiec-sierpień 1936.

„Nowości Ilustrowane”, 25 grudnia 1915, nr 52, 1915, s. 3.
pocztówka Wydawnictwa Krajowego Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża
Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914-1918, wyd. Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Księgarnia Akademicka, 1999, il. 70.

OPISANY
Wojciech Kossak [katalog wystawy], Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, 1936, s. 18, poz. 39.
Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914-1918, wyd. Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Księgarnia Akademicka, 1999, s. 380.

Syn Juliusza Kossaka, ojciec Jerzego oraz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – poetki i Magdaleny Samozwaniec – pisarki. Wojciech Kossak urodził się w Paryżu w noc sylwestrową tuż przed północą roku 1856. Ojcem chrzestnym został przyjaciel Juliusza Kossaka, wybitny francuski malarz-batalista Horacy Vernet. Pierwszym nauczycielem malarstwa był dla Wojciecha jego ojciec. Studia artystyczne odbył w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza by następnie kontynuować naukę na Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Studia przerwał roczny pobyt w krakowskim pułku c.k. ułanów. Służba w wojsku wywarła znaczny wpływ na kierunek zainteresowań artystycznych Wojciecha jako malarza - batalisty, miłośnika tematów wojskowych. Środowisko wojskowych było pierwszym odbiorcą jego obrazów, których tematem były portrety dowódców, rewie wojskowe, ataki konnicy i artylerii. Do nauki powrócił w 1877 w paryskiej École des Beaux Arts. W 1915 został mianowany profesorem batalistyki w warszawskiej SSP, z czym wiązały się jego częste pobyty w stolicy. Znamienny dla sztuki Wojciecha pietyzm w oddawaniu historycznych i kostiumowych realiów jak i niezwykła sprawność warsztatowa ma źródło niewątpliwie w latach spędzonych w pracowni swego ojca – Juliusza. Jednak przez wzgląd na wielość zamówień wielokrotnie powracał do tych samych tematów, którym nadawał formy realistyczne. Z powodzeniem stosował trudne skróty i skomplikowane ujęcia perspektywiczne. W licznych kompozycjach utrwalał wizerunki anonimowych legionistów, żołnierzy, równie chętnie jak wojskowe patrole, dramatyczne epizody bitewne i heroiczne potyczki. Cechą charakterystyczną sztuki Kossaka była wyniesiona z domu rodzinnego miłość do koni, których sylwetki malował z wielką wprawą i swobodą. Wojciech Kossak cieszył się ogromną popularnością wśród współczesnych. Brał udział w życiu wyższych sfer, bywał na dworze cesarskim w Wiedniu i Berlinie, błyszcząc urokiem osobistym, dowcipem i świetną prezencją. Przyjazny i życzliwy dla wszystkich był Kossak osobą pożądaną w towarzystwie a swój rodzinny dom – słynną Kossakówkę – uczynił miejscem spotkań elity ówczesnego Krakowa. Do gości Kossaków zaliczyć można najznamienitsze postaci – malarzy, pisarzy, aktorów i muzyków - Henryka Sienkiewicza, Jacka Malczewskiego, Witkacego, Juliana Tuwima czy Ignacego Paderewskiego.