Polswissart

Prezentowany obraz jest kompozycyjną wersją dzieła "Modlitwa Żydów w dzień sabatu" z 1871 znanego w literaturze przedmiotu również pod tytułami "Nad Wisłą", "Przejażdżka po Wiśle" i "Zmrok letni nad Wisłą pod miastem". Obraz ten, pochodzący ze zbiorów niemieckiego przemysłowca i kolekcjonera barona Heinricha Liebiega, został odnaleziony przez Halinę Stępień w Libercu w Czechosłowacji. Monografistka Gierymskiego nadała mu szczególną rangę interpretując go jako dzieło przełomowe w twórczości artysty (patrz: H. Stępień, "Dwa nieznane obrazy Maksymiliana Gierymskiego", BHS 1974, nr 2, s. 184-193). Wyznaczyło ono cezurę dzielącą akademicki kunszt Maksymiliana od postawy realisty dążącego do utrwalenia na płótnie bezpośredniej obserwacji natury i obyczajowych scen. Przejawiły się w nim ponadto najwcześniejsze w sztuce Gierymskiego próby oddania światła i aury nokturnu. Co więcej, obraz stał się prototypem namalowanych przez Aleksandra Gierymskiego trzech wersji "Święta trąbek"- manifestu polskiego realizmu (1884, 1888, 1890).

Oferowany obraz, znany pod tytułami „Nad Wisłą”, „Przejażdżka po Wiśle” lub „An der Weichsel” i powstały w 1873, jest bardziej konsekwentny w obiektywistycznym oglądzie wycinka ubogiej podwarszawskiej wsi i bardziej zwarty kompozycyjnie od swego pierwowzoru. Na podstawie zachowanych szkiców ołówkiem publikowanych przez Halinę Stępień (Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego, 1979, poz. 127) wiadomo, że obraz „Nad Wisłą” przedstawia motyw Solca w Warszawie. Narracja wizualna rozbita jest na mniejszą ilość niezależnych epizodów; uwaga widza skupia się na pierwszoplanowej parze koni ciągnących wóz z kłodą drzewa, śledzi mijającą zwierzęta matkę prowadzącą dziecko, malców bawiących się nad wodą i dwóch gawędzących mężczyzn. Sylwetki pozostałych postaci, modlących się Żydów i flisaków, nikną w zapadającym mroku. Sugestywnie oddana błękitno-szara aura zmierzchu spowija nadwiślański krajobraz ewokując atmosferę zadumy i nostalgii; nikłe światełka latarń ożywiają minorową harmonię barw. Mistrzowsko odtworzone refleksy świetlne migocą na błotnistej drodze, połyskują na sfalowanej tafli rzeki. Bieg wiślanego koryta i majaczący w oddali przeciwległy brzeg nadają kompozycji głębię perspektywiczną.

Dla Maksymiliana Gierymskiego szczególne znaczenie miały kompozycje pejzażowo-rodzajowe, ukazujące ojczyste przedmieścia, wioski i miasteczka. Bliski artyście świat ze wzruszającym w swej zwyczajności krajobrazem spowodował, że Gierymskiego postrzegano jako twórcę pejzażu nowego typu. Nowatorstwo mazowieckich kadrów dostrzeżono i podziwiano już w XIX wieku a tłumaczono tęsknotą za rodzinną ziemią. Pejzaże mazowieckie, do jakich należy „Nad Wislą”, przedstawiały najczęściej rozległe nizinne tereny w aurze wiosennej bądź jesiennej. Oszczędną kompozycję Gierymski budował z szerokich pasów nieba i ziemi przełamując układ poziomy wertykalnymi elementami. W przedstawieniu podwarszawskiego Solca dominantą jest błotnista wijąca się droga oraz parterowa uboga zabudowa. Kompozycję uzupełnia sztafaż, którego obecność ma dawać efekt przypadkowości i razem z pejzażem tworzyć zrównoważoną harmonijną całość. Gierymskiego pochłaniał nie tylko temat, skupiony był również na problemach formalnych, zwłaszcza na efektach świetlno barwnych kreujących nastrój obrazu. I to te efekty były doceniane przez europejskich odbiorców jego sztuki.

Gierymski osiągną w swym krótkim życiu to o czym marzyło wielu mu współczesnych artystów – sławę i uznanie w Monachium, Londynie, Wiedniu i Berlinie. Potrafił z sukcesem opowiedzieć o swojej Polsce. Pojawienie się oferowanego obrazu „Nad Wisłą”, namalowanego przez Gierymskiego na rok przed śmiercią, jest niezwykłym wydarzeniem na rynku antykwarycznym i bez wątpienia wzbudzi ogromne zainteresowanie wśród polskich kolekcjonerów.

Warszawa, kolekcja prywatna
Polswiss Art, aukcja 12.06.2005, poz. 13.

Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Maksymilian Gierymski. Dzieła, inspiracje, recepcja, 25.04 -10.08.2014.

Maksymilian Gierymski. Dzieła, inspiracje, recepcja [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków, 2014, ss. 362-363, 451, kat. 1.1.51.
Stępień H., Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego, Wrocław, 1979, s. 184, poz. 133.

(…) aby widzieć piękno, trzeba mieć trochę piękna w duszy.

- Maksymilian Gierymski (fragment dziennika, 1873 r., cyt. za: Stępień H., Maksymilian Gierymski. Obraz i słowo, Warszawa, 1983, s. 5)

Choć Maksymilian Gierymski miał niezwykle mało czasu by artystycznie rozwinąć skrzydła, to swoimi osiągnięciami wywarł znaczący wpływ na malarstwo polskie. Jego twórczość obejmuje zaledwie dekadę (1865-1874), gdyż zmarł nagle na gruźlicę mając dwadzieścia osiem lat. Mimo tak młodego wieku, sztukę Gierymskiego cechuje nadzwyczajna dojrzałość i nowatorskie spojrzenie. Malował przede wszystkim rodzimy pejzaż i sceny konne - rodzajowe bądź batalistyczne. Obrana tematyka związana była z jego doświadczeniami, przeżyciami emocjonalnymi i tęsknotą za krajem. Był zarazem kochającym Chopina i Mickiewicza romantykiem, jak również trzeźwym realistą i obie te tendencje w doskonały sposób umiał łączyć w swoich obrazach.

Jako siedemnastolatek brał czynny udział w powstaniu listopadowym, co miało znamienny wpływ na jego późniejszą twórczość. Długie marsze, życie w obozie powstańczym, stałe patrole i otaczająca zewsząd przyroda - wszystko to wracało na jego płótnach niczym melancholijne wspomnienia. W tamtym okresie Gierymski stał się czułym obserwatorem pejzażu - zmienności jego światła i barw w zależności od pory dnia, czy roku. Wiedzę tę wykorzystał później w swych pracach, budując kolorystycznie rodzime widoki. Pisał: „na obrazie jak na zegarze, trzeba widzieć godzinę” (Maksymilian Gierymski, cyt. za: Piątkowski H., Maksymilian Gierymski. Kartka z dziejów sztuki, nakładem księgarni M. A. Wizbeka, Warszawa, 1896, str. 64). Realistycznie oddany krajobraz przepełniał zarazem pewną poetyckością. W jego dziełach można poczuć otwartą przestrzeń stepów, wilgoć ziemi i ciszę wsi o brzasku czy wieczorem. O głębi swej sztuki artysta mówił: „Pod farbą dobrze położoną i pod werniksem leży czasem zagrzebane trochę uczucia, w które się sam[emu] nie wierzy często, lub o którym się wątpi w pewnych chwilach, ta trochę przegląda jednak, bywa, poprzez farbę i może jej blasku dodaje…” (z zapisków Gierymskiego, 1873, cyt. za: Stępień H., dz. cyt., s. 6).

Na tle tych frapujących autentycznością pejzaży, Gierymski przedstawia sceny powstańcze, polowania i codzienne życie małych miasteczek. Wydarzenia te traktuje jako pamiątkę minionego czasu, nie narzucając sobie akademickich schematów dla podniesienia dydaktyki treści. Dla niego liczy się malarska swoboda i wartość estetyczna dzieła. Studiując wpierw w Warszawie, a następnie w Monachium, Gierymski w ciągu kilku lat osiągnął to, co nie udaje się niektórym malarzom przez całe życie. Uzyskując solidne podstawy, odnalazł własną drogę twórczą i styl wyprzedzający trendy. Jego prekursorskie podejście do budowania poetyckiej nastrojowości w pejzażu z wykorzystaniem światła i barwnej plamy, a także sugestywna, jakby przypadkowa naturalność scen powstańczych stały się wzorcem i inspiracją dla wielu polskich malarzy z kręgu szkoły monachijskiej.