Polswissart

Ormiańską rodzinę Barączów Leon Wyczółkowski poznał we Lwowie. Bywał gościem w ich domu i namalował wówczas portret głowy rodziny, Jakuba Barącza – dziś w Muzeum Narodowym w Warszawie. Zaznajomił się zapewne wtedy również z jego pięcioma utalentowanymi synami – lwowskim rzeźbiarzem Tadeuszem (1849-1905); Romanem (1856-1930) późniejszym profesorem chirurgii czynnym we Lwowie; Erazmem (1859-1928); Stanisławem (1864-1936) poetą i tłumaczem, oraz najmłodszym Władysławem (1865-1919), który został aktorem i dyrektorem teatru we Lwowie.

Erazm Barącz zakończył górnicze studia inżynierskie w Leoben w Austrii w 1880 r. Został zatrudniony w kopalni soli w Wieliczce w 1890 i mianowany dyrektorem generalnym salin w 1914. Erazm Barącz zgromadził pierwszorzędna kolekcję współczesnych polskich artystów takich jak Leon Wyczółkowski, Jacek Malczewski, Teodor Axentowicz, Włodzimierz Tetmajer, Alfons Karpinski, Tadeusz Rychter, Jan Stanisławski, Adam Chmielowski (późniejszy św. Brat Albert). Szczególna i wieloletnia przyjaźn połączyła Wyczółkowskiego z Erazmem Barączem. Obok Feliksa “Manggha” Jasieńskiego, Barącz był najczęściej potretowana przez artystę osobą. Ten z kolei kolekcjonował prace Wyczółkowskiego ze poszczególnych okresów jego twórczosci, dokumentując tym samym dorobek artysty. Uczeń Wyczółkowskiego, malarz i grafik Teodor Grott (1884-1972), wspominał, że Erazm Barącz należał do codziennych gości Wyczółkowskiego w Krakowie i był częstym jego modelem. Pisał: „Wyczółkowski zachwycał się Barączem. Przedstawiał on typ rasowego mężczyzny o pięknych rysach, śniadej cerze – typ

wybitnie wschodni, ormiański”. Franciszek Klein, krakowski historyk sztuki, uzupełniał tę relację: „Barącz, zamiłowany kolekcjoner sztuki, większą część życia przepędził w Wieliczce, a wygodny i zasobny dom starego kawalera słynął z dobrej kuchni. Na te sute przyjęcia przyjeżdżały krakowskie pięknoduchy I zaprzyjaźnieni malarze, a Wyczółkowski czuł się tam jak u siebie w domu”.

Wyczółkowski, Jasieński i Barącz, wspólnie uzgodnili, że swoje zbiory przekażą w darze krakowskiemu Muzeum Narodowemu, będącemu wówczas instytucją podległą miastu. Ostatecznie z tego postanowienia wyłamał się Wyczółkowski, który – za sporym odszkodowaniem – przekazał swą zróżnicowaną i cenną kolekcję Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu.  Jasieński i Barącz dotrzymali słowa i przeprowadzili darowizny na rzecz muzeum w 1920 i 1921 r., otrzymując w zamian od miasta dożywotnie posady kustoszy przy swych kolekcjach. Muzeum utworzyło, zgodnie z umowa darowizny, odrębny oddział im. Erazma Barącza mieszczący się w budynku przy ulicy Karmelickiej 51, u wylotu ulicy Siemiradzkiego.

Kolekcja Barącza zawierała ok. 100 znakomitych prac polskich malarzy, bardzo cenny zbiór tkanin wschodnich oraz inne obrazy europejskie i objekty. Darczyńca mieszkał na parterze oddziału muzealnego aż do swojej śmierci. W rodzinnym Lwowie Barącz zostawił kilkanaście obrazów, m.in. swój portret w hiszpańskim stroju namalowany przez Wyczółkowskiego, oraz portret jego brata Tadeusza, autorstwa Jacka Malczewskiego.

Podczas okupacji niemieckiej, część obiektów zostało skonfiskowanych w celu umeblowania m.in. biura Hansa Franka na Wawelu oraz jego rezydencji w Krzeszowicach, zawłaszczonej od hrabiów Potockich. Dużo zagineło po wojnie. Oddział przestał funkcjonować w 1944. Obecnie pozostałe obiekty znajdują się w różnych działach Muzeum Narodowego w Krakowie.

Prezentowany portret Erazma Barącza autorstwa Leona Wyczółkowskiego należy do grupy blisko trzydziestu portretów jakie artysta wykonał swojemu przyjacielowi. Ujmował go w rozmaitych technikach graficznych, rysunku, pastelu i technice olejnej. Najwcześniejsze znane pochodzą z 1906, najpóźniejsze zaś z 1927. Pastel był preferowanym medium Wyczółkowskiego cierpiącego z powodu uczulenia na medium olejne. Zachowało się siedem potretów Erazma Barącza w pasteli a wiekszość z nich znajduje się dziś instytucjach muzealnych (m.in. we Wrocławiu i Lwowie). Proponowany portret, wykonany w początku ich znajomości (1908), jest więc rzadkością na rynku antykwarycznym, oraz obiektem wpisującym się w bogatą spuściznę artystyczną jak i historyczną artysty i jego modela. Do tej pory mało znany, ten pastel powinien byc wlaczony do ikonografii malarza.

Warszawa, kolekcja prywatna Dom Aukcyjny Ostoya, aukcja 15.10.2000, poz. 37.

Wyczółkowski wyszedł z realizmu, a studiując światło i kolor realistą być przestał. Doświadczenia impresjonistów i jego własne studia w plenerze wzbogaciły tylko warsztat realisty, jak później studia nad grafiką japońską nauczyły realistę oszczędności wyrazu, dochodzącej nieraz do imponującej syntetyczności ujęć.

(Turwid M., Wyprawy po diamenty, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1966, s. 22)

Leon Wyczółkowski urodził się w 1852 roku w Hucie Miastkowskiej, małej wsi na Mazowszu. W latach 1869-1875 kształcił się w warszawskiej Klasie Rysunkowej pod kierunkiem Antoniego Kamińskiego, Rafała Hadziewicza i Wojciecha Gersona. Naukę kontynuował w akademii monachijskiej i w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, studiując u Jana Matejki. W 1878 roku wyjechał do Paryża, a w roku następnym do Lwowa. Stamtąd przeniósł się do Warszawy, gdzie mieszkał do 1883 roku. Pobyt na Ukrainie w latach 1883-1894 przyniósł stylistyczny przełom w twórczości Wyczółkowskiego, zapoczątkowując jego zainteresowanie realizmem. W 1895 roku artysta powrócił do Krakowa, gdzie w macierzystej uczelni podjął pracę pedagogiczną. Zagraniczne podróże poszerzyły tematyczny zakres jego sztuki o nowe motywy.

Wyczółkowski należy do grona najwybitniejszych twórców okresu Młodej Polski. Ogrom jego talentu przejawił się zarówno w bogatym repertuarze przedstawianych tematów, jak i w szerokiej skali środków ekspresji. Artysta odznaczał się eksperymentatorską pasją, dzięki której osiągnął mistrzostwo w stosowaniu rozmaitych mediów i technik artystycznych. Początkowo doskonalił swój warsztat w zakresie malarstwa olejnego. Około 1904 roku skoncentrował się na rysunku pastelami, dochodząc w tej dziedzinie do perfekcji, zaś od 1911 roku poświęcił się całkowicie grafice, stając się jednym z pionierów tej dyscypliny na gruncie polskiej sztuki.

W okresie studiów pod kierunkiem Gersona, Wyczółkowski malował utrzymane w akademickiej konwencji sceny historyczne i religijne. W Krakowie związał się ponadto ze środowiskiem twórców ukształtowanych pod wpływem symbolizmu, przede wszystkim z Jackiem Malczewskim i Witoldem Pruszkowskim. W czasie pobytu we Lwowie szczególnie mocno oddziałała na Wyczółkowskiego artystyczna osobowość Adama Chmielowskiego, który nadawał swym kompozycjom poetycką nastrojowość i symboliczną wymowę.

Wyjazd Wyczółkowskiego na Podole i Kijowszczyznę stanowi wewnętrzną cezurę w twórczości artysty ze względu na radykalne odrzucenie akademickich norm obrazowania w malarstwie pejzażowym. Dziesięcioletni pobyt malarza na Ukrainie zadecydował o ukształtowaniu się postawy realisty – zafascynowanego bezkresem stepu, czułego na nostalgiczne tony wschodów i zachodów słońca, zauroczonego barwnością ludowych strojów i rozmaitością etnograficznych typów. Ukraińskie krajobrazy uwolniły niezwykłą wrażliwość Wyczółkowskiego na jakość nasyconej światłem barwy. Siła koloru i moc kontrastów wraz z dynamicznym sposobem malowania oraz zróżnicowaną, wzbogaconą impastami fakturą, decydują o ekspresyjnych walorach płócien z tego okresu twórczości. Przedstawiane postacie chłopów są zmonumentalizowane i pełne wyrazu, wyrażają potęgę i żywotność ludu pojednanego z rytmami natury.

Obok luministycznych studiów z początku lat 90., kształtuje się zakorzeniony głęboko w ojczystej historii symbolizm Wyczółkowskiego. Otwiera go obraz „Druid skamieniały” (1892-94), odnoszący się w patriotycznej wymowie do poematu Słowackiego „Lilla Weneda”. Dzieło to antycypowało malowane kilkukrotnie przez artystę posągi polskich władców z krypty wawelskiej – Kazimierza Wielkiego i królowej Jadwigi (Sarkofagi, 1896-98) –  oraz aluzyjne sylwety średniowiecznych rycerzy zaklętych w skały, przestawionych w serii pasteli „Legendy tatrzańskie” (1904). Historyczną świadomość artysta odziedziczył po wielkich nauczycielach, takich jak Jan Matejko.

Z kolei Feliks Manggha-Jasieński, słynny kolekcjoner, zaszczepił w Wyczółkowskim fascynację estetyką japońską. Znalazła ona początkowo wyraz w zamiłowaniu artysty do orientalnych rekwizytów – kimon, parawanów, makat i porcelany. Następnie w jego martwych naturach pojawiły się zapożyczone z japońskich drzeworytów elementy formalne – koncentracja na fragmentarycznie ujętym motywie roślinnym, asymetryczna równowaga kompozycyjna, wykorzystanie neutralnej płaszczyzny tła. Jednym z ulubionych tematów Wyczółkowskiego były martwe natury kwiatowe, ujmowane w rozmaitych konwencjach i wciąż ewoluujące stylistycznie. Obok kompozycji ascetycznych w wyrazie, opartych na kontrapunkcie dwóch barw, artysta rysował pastelami intensywne kolorystycznie bukiety w zdobnych wazonach, ustawionych na tle wzorzystych tkanin.

Mistrzostwo osiągnął artysta także w dziedzinie sztuki portretowej. Malował wiele wybitnych osobistości intelektualno-artystycznych elit. Począwszy od 1902 roku prowadził nieustanne eksperymenty w dziedzinie technik graficznych. Najszersze możliwości artystycznej ekspresji odnalazł w technice litografii. Trwającą ponad ćwierćwiecze fascynację tym medium, poprzedziły liczne próby w zakresie akwaforty, akwatinty, fluoroforty i miękkiego werniksu. Wyczółkowski zmarł 27 grudnia 1936 roku w Warszawie, wskutek zapalenia płuc.