Polswissart

Matejko kilkukrotnie przedstawiał wydarzenia związane z postacią Wita Stwosza, pod którego urokiem był od lat młodzieńczych. Wynikało to bezpośrednio z fascynacji historią rodzinnego Krakowa zasilanej wspomnianym rozwojem ówczesnego starożytnictwa krakowskiego, którego główną siłę stanowili badacze, interpretatorzy i restauratorzy miejscowych zabytków. To między innymi pod wpływem takich postaci jak Władysław Łuszczkiewicz czy Józef Muczkowski znajdował się od lat 50. młody Jan Matejko. Jak pisał jego towarzysz z czasów studencki, Izydor Jabłoński, „robił [on] wycieczki dla zdobyczy kostiumowych, portretów i stylów w pomnikach architektonicznych i, co tylko Kraków w sobie mieści, zwiedzał. Zbierał po kościołach, klasztorach i innych budynkach notatki rysunkiem i akwarelą” (Wspomnienia o Janie Matejce, oprac. M. Treter, Lwów 1912). Wyjątkową rolę w kształtowaniu się artystycznych wizji Matejki odegrał Kościół Mariacki i znajdujący się tam ołtarz autorstwa Wita Stwosza. „Ołtarz Mariacki był dlań kopalnią na długo”, wspominał dalej Izydor Jabłoński. To właśnie dziedzictwo polskiej sztuki obecne jak nigdzie indziej w dziewiętnastowiecznym Krakowie a nie europejskie malarstwo stało się źródłem inspiracji dla młodego Matejki.

Sama postać Wita Stwosza była dla młodego malarza niezwykle frapująca. Późnogotycki rzeźbiarz niemieckiego pochodzenia przybył do Krakowa w 1477 roku z Norymbergii. Tamże, jeszcze przed 1476, ożenił się z Barbarą Hertz, oraz urodził się jego pierwszy syn Andrzej, później zakonnik. W Krakowie zaś na świat przyszedł ich drugi syn – Stanisław Stwosz. Po wykonaniu Ołtarza Mariackiego oraz paru innych zamówień (m.in. nagrobków króla Kazimierza Jagiellończyka i biskupa Piotra z Bnina) Stwosz w 1496 przeprowadził się z powrotem do Norymbergi.

„O artystycznym talencie Swtosza świadczy nie tylko manualna biegłość, osiągająca zresztą w jego dziełach poziom wirtuozowski. Nie tylko siła wizji plastycznej, która umożliwiła mu stworzenie niezwykłego theatrum w ołtarzu Mariackim, a równocześnie wyraziła się w swobodnie komponowanych, pełnych ekspresyjnego ruchu i głębi duchowego wyrazu małych figurkach proroków, umieszczonych na marginesie, w otoku sceny głównej. Przede wszystkim może realizm jego sztuki, rozumiany jako dostosowanie jej do potrzeb czasu, do mentalności środowiska, dla którego była tworzona” (Kębłowski J., Polska sztuka gotycka, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1983). Nie sposób nie dostrzec zbieżności w charakterze twórczości Wita Stwosza - uwypuklonych w powyższym tekście przez Janusza Kębłowskiego – z założeniami jakie przyjął Jan Matejko. Cztery wieki później patrzący na ołtarz w kościele NMP przy krakowskim rynku Matejko zdawał już sobie sprawę jak determinującym dla jego twórczości stanie się czerpanie z mądrości wielkiego rzeźbiarza i owo dostosowanie sztuki do aktualnej sytuacji wyrażające się w historyzmie. Wszystko to było bardzo bliskie wrażliwości i sposobowi odczuwania artysty. Mieczysław Treter pisał: „Dzieła Wita Stwosza o niezwykle potężnej ekspresji uczuciowej, przejawiającej się w każdej rzeźbionej postaci, w rysach twarzy, w ruchu i w geście, nawet w gwałtownym sfałdowaniu szaty – odpowiadały charakterowi Matejki i jego artystycznym aspiracjom, toteż one to właśnie – nie żadne inne wzory sztuki monachijskiej czy nawet paryskiej – wywarły wpływ największy, trwały i widoczny na artystę.” (Treter M., Matejko, Warszawa – Lwów 1939, s. 139-140).

Z owej fascynacji dawnym twórcą zrodził się oferowany portret Wita Stwosza jako dziecka, namalowany przez niespełna siedemnastoletniego Matejkę w 1855 roku. Dzieło unikatowe o klasie muzealnej przedstawia nam jasnowłosego chłopca wspartego o księgę i trzymającego nożyk do rzeźbienia. W tle po prawej stronie umieścił artysta fragment rzeźbionego w drewnie ołtarza z Chrystusem ukrzyżowanym. Każdy element kompozycji charakteryzuje się niezwykle precyzyjnym oddaniem detalu.

W czasie kiedy powstawał oferowany portret Jan Matejko był już autorem szeregu szkiców, studiów i portretów. Z obrazów o tematyce historycznej ukończył „Wjazd Henryka Walezego do Krakowa”, „Carów Szujskich wprowadzonych przez Żółkiewskiego na Sejm Warszawski przed Zygmuntem III w roku 1611” oraz „Władysław Jagiełło przed bitwą pod Grunwaldem”. Był już więc Matejko, mimo bardzo młodego wieku, aktywnym malarzem. W 1855 roku odbywał jeszcze studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych a w jego malarstwie zaczęło wyłaniać się głębsze zainteresowanie sztuką portretową. Niewątpliwie oferowany obraz „Wit Stwosz jako dziecko” stanowi jeden z najwcześniejszych przykładów tego gatunku w twórczości Matejki, który dziś uznawany jest za jednego z największych polskich portrecistów. Wyróżniała go spośród innych twórców gatunku umiejętność kreowania postaci o niezwykle wyrazistych, pełnych ekspresji rysach fizjonomicznych i psychicznych. O nieustającej fascynacji samym Witem Stwoszem świadczy fakt, że dziesięć lat po powstaniu oferowanej pracy Matejko powrócił do postaci rzeźbiarza dedykując mu tym razem obraz zatytułowany „Ociemniały Wit Stwosz z wnuczką” (1865). Obydwa przedstawienia gotyckiego twórcy – jako chłopca i starca – spinają niczym klamrą okres młodzieńczych zainteresowań Jana Matejki a ich cennym uzupełnieniem są m. in. monachijskie szkice do portretu z wnuczką (w której można dopatrzeć się rysów Teodory z Giebułtowskich, młodziutkiej wówczas żony malarza) i szkice z kościoła Mariackiego. Swoistym hołdem oddanym przez malarza Witowi Stwoszowi była monumentalna polichromia wykonana w tym samym kościele pod koniec życia Matejki, w latach 1889-1891.  

Oferowany obraz ma niezwykłą historię. Artysta podarował go jako honorarium za leczenie krakowskiemu medykowi dr S. Kopczyńskiemu. Już od lat 70. XIX wieku portret cieszył się dużym zainteresowaniem i był wielokrotnie opisywany w czasopismach i publikacjach naukowych. Bogata bibliografia dostarcza informacji również na temat stosowanych na przestrzeni ponad stu lat wobec obrazu tytułów (Wit Stwosz dzieckiem, Głowa Wita Stwosza młodzieńcem, Wit Stwosz w dziecięctwie, Głowa Wita Stwosza młodzieńca do pół figury, Wit Stwosz bawiący się snycerką). Począwszy od 1875 roku obraz regularnie gościł na wystawach organizowanych we Lwowie, Krakowie i Warszawie. Był już wówczas w rękach lwowskiej rodziny Dunin-Borkowskich. Ostatni publiczny pokaz portretu odbył się we Lwowie, w Galerii Narodowej w 1938 roku, tuż przed wybuchem II wojny światowej. Lata wojenne i powojenne przetrwał w kolekcjach prywatnych by powrócić w roku 2016 w ramach specjalnego pokazu zorganizowanego przez Dom Jana Matejki – Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie, w którym przechowywany był jako depozyt.

Dziś to niezwykłe dzieło wprost z muzealnych sal trafia po raz pierwszy na rynek antykwaryczny. Ranga „Portretu Wita Stwosza jako dziecka” i stojącego za nim czołowego polskiego malarza XIX wieku nadaje temu wydarzeniu charakteru zupełnie unikatowego.

Kraków, Muzeum Narodowe (depozyt)
Polska, kolekcja prywatna
Lwów, kolekcja rodziny Dunin-Borkowskich (od 1894 do przynajmniej 1938 roku)
Kraków, kolekcja dra Kopczyńskiego (dar od artysty prawdopodobnie jako honorarium za leczenie)

Kraków, Dom Jana Matejki – Oddział Muzeum Narodowego, Wit Stwosz w twórczości Jana Matejki, 2019.
Kraków, Dom Jana Matejki– Oddział Muzeum Narodowego, pierwszy pokaz specjalny od roku 1938, listopad 2016 – grudzień 2017.
Lwów, Galeria Narodowa, 1938/39, Pawilon Jana Matejki na Powszechnej Wystawie Krajowej, 1894.
Warszawa, Salon Aleksandra Krywulta, 1881.
Kraków, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, 1880.
Lwów, Doroczna wystawa sztuk pięknych w Domu Narodowym, 1877.
Lwów, Ósma wystawa Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, 1875.

Organisty A., Horzela D., Wokół Wita Stwosza: materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Muzeum Narodowym w Krakowie, 19 – 22 maja 2005, Kraków 2006,
s. 370.
Sroczyńska K., Matejko. Obrazy olejne, wyd. Arkady, Warszawa 1993, s. 41, kat. 30.
Szypowska M., Jan Matejko wszystkim znany, Warszawa 1976; wyd. 4, Warszawa 1985, s. 31.
Gintel J., Jan Matejko. Bibliografi a w wypisach, wyd. 2, Kraków 1966 (wcześniejsze wyd.: Jan Matejko. Wypisy bibliografi czne, Kraków 1955), ss. 70, 80.
Płażewska M., Warszawski Salon Aleksandra Krywulta (1880-1906).
Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, X 1966, s. 391.
Wiercińska-Grabowska J., Bibliografi a, [w:] Materiały z sesji naukowej poświęconej twórczości artysty, 23 – 27. XI. 1957, Warszawa 1957, ss. 271-353, poz. 1311, 1218,
1333, 1341.
Witkiewicz S., Matejko, wyd. 2 powiększone, seria Nauka i Sztuka, t. 9, Lwów 1912; wcześniejsze wyd.: Kraków 1903, Lwów 1908 i późniejsze: Warszawa 1950, kat. 12.
Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 615.
Güttler J., Obrazy i rysunki Jana Matejki ze zbiorów lwowskich. Katalog wystawy, Lwów, Galeria Narodowa, 1938-1939, s. 13, poz. 7.
Jabłoński – Pawłowicz I., Wspomnienia o Janie Matejce, Lwów 1912, s. 15.
Swieykowski E., Pamiętnik Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (1854-1904), Kraków 1905, s. 104.
Tarnowski S., Matejko, Kraków 1897, s. 504.
Gorzkowski M., Jan Matejko. Epoka lat najmłodszych. Wyjątki z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu, Kraków 1895; wyd. 2 powiększone, Kraków 1896, s. 35.
Pawilon Jana Matejki na Powszechnej Wystawie Krajowej [katalog wystawy], Lwów 1894, s. 4, poz. 7.
Gorzkowski M., O artystycznych czynnościach Jana Matejki od lat jego najmłodszych tj. od r. 1850 do końca r. 1881, Kraków 1881, s. 40.
Katalog X wystawy TPSP we Lwowie 1877/1878, Lwów 1878, s. nlb., nr 173.
„Kłosy”, 1878, s. 171.
Tymczasowy katalog ósmej wystawy TPSP we Lwowie 1874/75, Lwów 1875, nr 51.

Pokolenia dzisiejszych czasów nie rozumieją naszej sztuki, bo to są nowe zdobycze, a każda nowość budzi niewiarę albo lekceważenie; my Polacy pracujemy na przyszłość i dopiero przyszłość nas cenić będzie! (…) stworzyliśmy prawdziwe historyczne malarstwo na podstawie historiozofii i dlatego nas dziś nie rozumieją jeszcze.

– Jan Matejko (1888) (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 4)

Charakterystyczną cechą twórczości Jana Matejki już od najwcześniejszych lat studenckich był zwrot ku tradycji i wielkości polskiej sztuki i w tym przejawiał się matejkowski sposób pojmowania historyzmu. W najwcześniejszym dzieciństwie talent jego rozpoznany został przez starszego brata Franciszka, który zapewnił mu domowe ćwiczenia z rysunku, które „uczyły go wczuwania się w inną epokę, w postacie historyczne odległych czasów oraz przyzwyczajały go od lat najwcześniejszych do brania żywego osobistego udziału w historycznych zdarzeniach” (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 96). Objawiało się to w dorosłym życiu malarza we wszystkich podejmowanych przez niego gatunkach –  od scen typowo historycznych, po sztukę portretową. Uczuciowość jego malarstwa, na którą zwracają uwagę badacze, podparta była rozlicznymi studiami historycznymi i artystycznymi.

Matejko bardzo dużo czytał, „przede wszystkim dzieła historyczne, dawne kroniki, z którymi nie rozstawał się nawet w podróży, studiując je w drodze” (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 94). Wedle założeń malarstwo historyczne mógł uprawiać jedynie wykształcony artysta, dobrze znający źródła literackie. Ten gatunek sztuki nobilitował, pozwalał podkreślić nie tylko talent, ale i rozległą wiedzę twórcy. Osobiste predyspozycje, wrodzona inteligencja, uczuciowość i instynkt malarski w połączeniu z duchem Krakowa i krakowskim środowiskiem uczyniły z Matejki malarza historycznego o głęboko patriotycznym poczuciu. Powolne wybudzanie się z kryzysu, jaki dotknął miasto w połowie XIX wieku i nowa rola, jaką przyszło odegrać stolicy zaboru austriackiego po klęsce Powstania Styczniowego, miały wielki wpływ na rozkwit artystycznej działalności Krakowa. Miasto już w latach 60. XIX wieku stało się „duchową stolicą narodu polskiego”, a jednym z jej fundamentów było niewątpliwie matejkowskie malarstwo historyczne. Całe życie i twórczość malarza mieszczą się w wyjątkowej dla Krakowa fazie, w której prowincjonalne i zagrożone miasto przeistaczało się w budzący się do życia ośrodek. Sztuka Matejki była organiczną częścią tego procesu, a samego artystę postrzegano w rodzinnym mieście jako współtwórcę wielkich przemian.

Symboliczną kulminacją tej historycznej i tożsamościowej odbudowy Krakowa jako miasta polskiego było ofiarowanie Matejce przez Radę Miast berła –  znaku panowania w dziedzinie sztuki (1878). „Nie macie dziś pojęcia, jak sztuka polska wyglądała przed rokiem 1850 – było po prostu nic” zapewniał Marcin Olszyński, cytowany przez Stanisława Witkiewicza. Ten surowy osąd potęgowała niepochlebna opinia Wojciecha Gersona, który w liście do Franciszka Tepy cytowanym przez M. Tretera (Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 102) nazywa sztukę polską „rzemiosłem zabytkowym, tolerowanym dlatego chyba tylko, że oświecone narody Zachodu przywykło się nałogowo małpować”. Malarstwo historyczne Jana Matejki zmieniło ten stan rzeczy przywracając polskiej sztuce jej znaczenie. Dziś uznawany jest on za artystę kluczowego dla procesu kształtowania się nowoczesnej tożsamości Polaków i ich obrazu własnego w XIX wieku.