Polswissart

Aleksander Gierymski namalował obraz „Sąd ostateczny wg P.P. Rubensa” w 1868 roku. W maju tego samego roku ziściło się marzenie Aleksandra o rozpoczęciu nauki w słynnej akademii monachijskiej. Dołączył tam do starszego brata – Maksymiliana. Przyjazd do stolicy Bawarii opisuje w listach młody Gierymski niezwykle entuzjastycznie. Zwłaszcza pierwsze zetknięcie się ze sztuką zgromadzoną w dwóch potężnych instytucjach jaką ówcześnie były Alte i Neue Pinakothek z ich ogromnymi zbiorami malarstwa. W liście do swego mecenasa Henryka Szaniawskiego z dnia 28 maja 1868 roku Aleksander pisał: „zaraz drugiego dnia, a była to niedziela, pierwszą rzeczą przyszło mi udać się do obu Pinakotek. Naprzód wybrałem Nową. Nie potrzebuję Panu opisywać wrażenia, jakiego doznałem stanąwszy przed obrazem Kaulbacha, takim [jak] Zburzenie Jerozolimy, najlepszą pracą Pilotego (…) Tego samego dnia byłem także i w Pinakotece Starej. Dziwna to rzecz; tak samo mnie jak i brata , jak i wszystkich innych, naprzód uderzyła Pinakoteka Nowa z jej dziełami i nie było dnia, żebym potem choć pół godziny nie przeznaczył na przepatrzenie się jakiemu obrazowi. Dzisiaj bardzo rzadko tam zachodzę; za to również często bywam w Pinakotece Starej, która ma bez porównania daleko większą wartość i ma być po drezdeńskiej pierwsza, a może nawet równa nawet co do wartości dzieł sztuki” (Starzyński L., Stępień H., Maksymilian i Aleksander Gierymscy. Listy i notatki, wyd. PAN, 1973, ss. 30 – 31). To właśnie w Starej Pinakotece miał okazję spotkać się z dziełem jednego z największych malarzy XVII wieku. „Mały” Sąd Ostateczny Petera Paula Rubensa powstał ok. 1620 roku w Antwerpii. W 1806 został dołączony do kolekcji Alte Pinakothek- muzeum sztuki w Monachium. Dynamiczna kompozycja obrazu przedstawia wir ciał wiernych i niewiernych, których rozgraniczająca gra światła i cienia zaintrygowała młodego Gierymskiego do tego stopnia, że z kwestii tej uczynił główny kierunek swoich późniejszych poszukiwań. W czasie krótkiego okresu twórczego to właśnie światło odegrało główną rolę w malarstwie artysty. „… Gierymski w rozmowach o malarstwie […] powracał nieustannie do światła. Przedmiot, kompozycję, „sentyment”, linię, barwę zdawał się traktować jako rzeczy wstępne, przygotowawcze, których znajomość w rzemiośle malarskim rozumie się sama przez się. Całą natomiast uwagę miał, zdało się, wytężoną na światło, na jego zmiany, kombinacje, oddziaływania wzajemne, przelewania się i stapiania” – pisał w 1901 roku Z. Przesmycki we wspomnieniu o Aleksandrze Gierymskim („Chimera” 1901, t. 1, z. 2).

Aleksander Gierymski miał zaledwie osiemnaście lat, gdy namalował „Sąd Ostateczny” na podstawie obrazu flamandzkiego malarza. Był u progu swojego artystycznego życia. Dziś wiadomo, jak potoczyła się dalsza kariera artysty, on zaś gdy malował oferowany obraz tego jeszcze nie wiedział. Wyraźnie widzimy dziś w tej malarskiej wprawce ów późniejszy geniusz, on miał na niego nadzieje. Podobieństwo kunsztu malarskiego „Sądu Ostatecznego” do swojego pierwowzoru jest niezwykłe, a swoboda z jaką posługiwał się narzędziami malarskimi młody Gierymski wzbudza podziw. Warto pamiętać, że obraz jest malowany jedynie na podstawie pracy Rubensa, nie jest wierną kopią oryginału, dzięki czemu wyraźny jest indywidualny charakter malarstwa Aleksandra Gierymskiego. Obraz jest malowany dynamicznie jednak z zachowaniem wszystkich detali. Dzieło przedstawia splątane ciała postaci uczestniczących w sądzie ostatecznym. Możemy dostrzec wertykalny podział na część cienia i światła. Na szczycie płótna wzdłuż linii styku z ramą praca jest opisana: Sąd ostateczny wg PP Rubensa.

Oglądając obraz, jesteśmy świadkami młodzieńczej energii i twórczego entuzjazmu, ale i niepokoju artysty o swój przyszły los. Młody Gierymski był niezwykle ambitnym twórcą, jego największą bolączką było to, że może nie zostać doceniony bądź, co gorsza, jego prace będą zawsze oglądane przez pryzmat jego starszego brata Maksymiliana Gierymskiego. Mieć w rodzinie drugiego malarza było zarówno błogosławieństwem, jak i przekleństwem. To Maksymilian Gierymski umożliwił młodszemu bratu studiowanie w Monachium, jednak Aleksander Gierymski nie chciał być nikomu nic dłużny. Pragnął wszystko zawdzięczać własnej pracy i obrazom, które tworzył. Chciał być rozpoznawany jako  Aleksander Gierymski, a nie jako młodszy brat Maksymiliana. „Aleksander Gierymski był ambitnym i to jego stanowisko młodszego brata, ta niemożność bycia sobą drażniła go w najwyższym stopniu. Nie było w nim tej płaskiej maskineryi, która synom i braciom wielkich ludzi pozwala wygrzewać się w blasku chwały ich ojców i braci. On był sobą, był wybitną i określoną indywidualnością, dla którego wszelka zależność, jak i konwencjonalna powaga były wstrętne i nieznośne. On chciał sławy i chciał, aby jego sztuka i on były uznane i czczone, ale tylko za to, czem były rzeczywiste, za bezwzględną i istotną ich wartość. On nie chciał, ani być przykryty powagą starszego brata, ani opromieniony jego chwałą, on nie chciał za nic być: Olesiem Gierymskim” – pisał o młodszym z Gierymskich Stanisław Witkiewicz  (Aleksander Gierymski, 1903 ,s.26).

Obraz „Sąd Ostateczny wg P.P. Rubensa” jest niezwykle cennym uzupełnieniem wiedzy na temat najwcześniejszego okresu w twórczości  Aleksandra Gierymskiego stanowiąc zarazem rzadki przykład pracy z ubogo udokumentowanego okresu. Już w tak wczesnym obrazie widać niezwykły talent, kierunek drogi artystycznej, ale i potencjał późniejszych prac, dzięki którym artysta zdobył sobie miano jednego z najciekawszych twórców XIX wiecznego malarstwa polskiego.

„Sąd Ostateczny wg P.P. Rubensa”  miał wziąć udział w wystawie czasowej Aleksander Gierymski 1850-1901 w Muzeum Narodowym w Warszawie w 2014. Niestety z przyczyn zbyt późnego dostarczenia pracy nie mógł zostać uwzględniony w ekspozycji oraz towarzyszącym jej katalogu.

Warszawa, kolekcja prywatna (od pocz. XX w.)
Wiedeń, kolekcja prywatna

Aleksander Gierymski, młodszy brat Maksymiliana był niezywkle ciekawą i bogatą w poszukiwania twórcze osobowością. Naukę rozpoczął u Rafała Hadziewicza, ale wkrótce wyjechał do Monachium, gdzie studiował m.in. u Karla Piloty'ego. Pierwsze dojrzałe artystycznie prace powstały jednak już we Włoszech po zakończeniu nauki w akademii. W latach 1873-1879 przebywał w Rzymie. Na dłużej zamieszkał w Warszawie w latach 1879-1889 malując obrazy rodzajowe (Święto trąbek, Pomarańczarka). Osiągał w tego typu pracach niemal perfekcję warsztatową realisty ale w połączeniu z olśniewającym opracowaniem efektów świetlnych. To właśnie światło stało się istotą malarstwa Aleksandra Gierymskiego. Dłużej przebywał również w w Paryżu (1890-1893 i 1898-1899) i we Włoszech (1897-1898 i 1899-1901), głównie w Wenecji, Palermo, Amalfi i w Rzymie. Brał udział w licznych wystawach - w Monachium, Paryżu Wiedniu, Berlinie oraz w Krakowie i Warszawie. Zwłaszcza pod koniec swego krótkiego życia artysta malował niemal fotograficzne pejzaże miejskie, powstałe w oparciu o wnikliwe studia z natury, o ciekawej dywizjonistycznej strukturze. Za pomocą drobnych plamek barwnych odtwarzał świetlistość atmosfery. Nie były to jednak obrazy impresjonistyczne. Zbyt chyba jednak duży szacunek posiadał artysta do nauczanych w akademiach doktryn by obrazy jego zostały w pełni impresjonistycznie spontaniczne. Konieczny był jednak perfekcyjny rysunek, znakomity warsztat i umiejętność malowania modela. To sprawia, że jego prace są cudownym połączeniem tych dwóch rzeczy: warsztatowej maestrii z zabawą światłem.

On był przede wszystkim i jedynie, wielkim poetą światła, uganiającym się niezmordowanie i aż rozpacznie za samą światła istotą. Miał, zda się, nadzieję przechwycić ja najsnadniej w owych niepewnych chwilach przejsciowych, gdy światłość dzienna przelewa się nieuchwytnie w coraz gęstszą mroków popielność, albo gdy światła rewerberów i latarń walczą z ostatnimi zmroków szarościami i z tajemniczą nocnego nawet nieba jasnością (...).

- Miriam Przesmycki