Polswissart

Temat wilków podejmował artysta przede wszystkim w latach 80. XIX wieku, okresie rosnącej sławy i uznania. Obrazy z tego czasu nabierają niezwykłej siły wyrazu i dynamiki, jak pisze Eliza Ptaszyńska w jednej z publikacji poświęconych Wierusz-Kowalskiemu (Alfred Wierusz-Kowalski, wyd. DiG, Warszawa 2011, s. 131). Niewątpliwie pomocną przy upowszechnianiu malarstwa artysty była jego współpraca z wieloma czasopismami takimi jak „Kłosy”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Tygodnik Powszechny” czy „Biesiada Literacka” by wymienić tylko niektóre z nich. To właśnie w styczniowym wydaniu „Kłosów” została po raz pierwszy zamieszczona drzeworytnicza reprodukcja „Napadu wilków”. Po tejże publikacji przyszedł czas na kolejne co utrwaliło w powszechnej świadomości wizerunek Wierusza jako malarza wilków – dzikich bestii ze scen napadów i samotnych wilków – wędrowców z melancholijnych nokturnów. Motyw wilka w twórczości Wierusz – Kowalskiego wiąże się ściśle ze wspomnieniami z lat dziecinnych kiedy to w trakcie podróży ośmioletni wówczas Wierusz- Kowalski wraz z rodziną padł ofi arą napadu dzikich zwierząt. Zdarzenie to pozostało na długo w pamięci artysty, który z malowania scen z udziałem wilków uczynił swego rodzaju antidotum na przeżyty w dzieciństwie uraz. Wiemy, że artysta studiował postaci zwierząt zarówno w naturze jak i w modelach. W swoim majątku w Mikorzynie trzymał sześć żywych okazów, zaś w pracowni monachijskiej miał dwa wilki wypchane, jeden w pozie stojącej, drugi zaś spięty do skoku. Barbara Nasierowska, wnuczka artysty, wspominała rodzinne opowieści i posiadłość Wieruszów w Mikorzynie, gdzie „między innymi wybudowano specjalne pomieszczenie i wybiegi dla wilków. Wilków było sześć, w tym dwa, które otrzymał w prezencie od niemieckiego cesarza Wilhelma” (Ptaszyńska E., Alfred Wierusz-Kowalski, wyd. DiG, Warszawa 2011, ss. 134-135). Wilki malowane były zarówno w pełnych dramatyzmu kompozycjach scen napadów jak i w obrazach bardziej wyciszonych przedstawiających samotne zwierzę na tle zaśnieżonego pustego pola w mroźną zimową noc. Powstało wiele wariantów obydwu motywów. Oferowany obraz przedstawia nokturn z wilkiem stojącym w śniegu nad przecinającym bezkresne pole potokiem. Podobnie jak w innych kompozycjach tego rodzaju („Wilk”, „Wilk w nocy” artysta w mistrzowski sposób uchwycił atmosferę nocnej ciszy i niebezpieczeństwa. Szczególnie w obrazach z wilkami uwidaczniają się słowa Wierusza-Kowalskiego, który mawiał: „Od natury bierz wszystko na każdy raz. Postrzegaj i notuj każdy ruch, każdy kształt choćby moment trwający, staraj się utrwalić i zanotować choćby kilkoma kreskami, choćby znaczkiem jednym” (Puciata-Pawłowska J., Dzieje Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Malarstwa w Warszawie, Warszawa 1939-1940, s. 31). Obrazy z tego gatunku od zawsze należały do najbardziej popularnych i poszukiwanych prac artysty, przede wszystkim w zachodniej Europie. Jeden z nich, pt. Melancholik został zakupiony do zbiorów Nowej Pinakoteki w Monachium. Z kolei za „Wilki w nocy Wierusz-Kowalski został nagrodzony srebrnym medalem na wystawie w Paryżu w 1910 roku.

Trójmiasto, kolekcja prywatna

Kowalski miał dwie olbrzymie pracownie, oprócz mieszkania. Malował konie, sanie, śnieg i wilki. (…) Co tylko namalował, zaraz zabrali Niemcy. Opowiadano, że zarabiał 40 000 marek rocznie! Czy podobały mi się jego obrazy? Gdzie tylko widzę talent, zaraz mnie interesuje. I tu widziałam duży talent. W tych obrazach był charakter. Było dużo życia.

– Olga Boznańska (cyt. za: Stępień H., Liczbińska M., Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828-1914: materiały źródłowe, Warszawa 1994, s. 258)

Zręczny realista, znajdujący klientelę wśród ziemiaństwa i plutokracji, podejmował, podobnie jak jego mistrz (Józef Brandt), tematykę kresową, ze szczególnie ulubionymi scenami egzotycznych dla Niemców polowań i napadów wilków, obrazami ilustrującymi życie polskiej prowincji, ziemiańskich
dworów, małych miasteczek. Malował gładką jednolitą fakturą, z precyzją odnotowując szczegóły, ograniczając gamę kolorów do barw ciemnych.

(Krzysztofowicz-Kozakowska S., Stolot F., Historia malarstwa polskiego, Kraków 2000, s. 211)

Z małymi wyjątkami przędzę swych pomysłów kompozytorskich snuje z życia wiejskiego, w których krajobraz, ludzie i konie grają równoważną rolę.

(Stępień H., Liczbińska M., Artyści polscy w środowisku monachijskim, wyd. Chors, Kraków, s. 178)

Alfred Wierusz-Kowalski – słynny malarz wilków – należy do czołowych przedstawicieli szkoły monachijskiej. Urodził się w 1849 roku w Suwałkach. Wychowany pośród lasów i jezior, w bliskim kontakcie z naturą, bardzo szybko uwrażliwił się na jej piękno. Mając ledwie osiem lat, doświadczył jednak również mroków dzikiej przyrody. W jego pamięci trwale zapisało się dramatyczne wspomnienie pewnej mroźnej zimy, gdy podróżując z rodziną saniami zostali napadnięci przez stado wściekłych wilków. Wówczas nie przewidywał, że doświadczenie to mocno wpłynie na jego przyszłe tematy malarskie.

Gdy chłopiec miał niemal szesnaście lat, państwo Wieruszowie przeprowadzili się do Kalisza. Miasto to dynamicznie się rozwijało, co dawało lepsze warunki życia, pracy i nauki. Uczęszczając do Męskiego Gimnazjum Filologicznego, młody Alfred otrzymał tam swoje pierwsze lekcje rysunku. W 1868 roku wyjechał do Warszawy by kontynuować edukację w Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona. Oprócz słynnego pejzażysty, jego pedagogami byli Rafał Hadziewicz i Aleksander Kamiński. Trzy lata później wyjechał na studia do Drezna. Wybór był nieoczywisty, gdyż w tamtym czasie najpopularniejszy kierunek pośród młodych adeptów malarstwa stanowiła akademia monachijska. Miasto nad Łabą miało jednak bogate grono polskiej emigracji, skupione wokół osoby Józefa Ignacego Kraszewskiego. Alfred jako młody student miał nawet okazję go sportretować – i mimo że praca niezbyt mu się udała, dziś jest interesującym przykład wczesnej twórczości artysty, w dodatku w tematyce, jaką bardzo rzadko podejmował.

W akademii wytrzymał jedynie półtora roku. Wraz ze swoim przyjacielem Václavem Brožíkiem, czeskim malarzem historycznym, opuścił Drezno dla Pragi. Wspólnie założyli tam swoją pracownię i dołączyli do praskiego środowiska artystycznego. Malarz próbował wówczas własnych sił, tworząc pierwsze samodzielne kompozycje, które następnie z sukcesem sprzedawał w salonie sztuki Nikolausa Lehmanna. W 1873 roku Wierusz i Brožík ruszyli ostatecznie do Monachium. Artysta zapisał się wówczas na tamtejszą akademię, do klasy Alexandra Wagnera. Przez chwilę również pracował w atelier Józefa Brandta.

Monachium stało się dla Wierusza prawdziwym domem. Ustatkował się i założył rodzinę z poślubioną w 1878 roku Jadwigą z Szymanowskich. Tęsknił jednak za Polską, jej pięknym, dziewiczym krajobrazem i szlacheckimi tradycjami – stąd zakupił Mikorzyn, majątek ziemski koło Konina. Miejsce było malownicze, położone nad brzegiem jeziora i otoczone lasem. Oprócz dworku, malarz posiadał tam specjalne pomieszczenie i wybiegi, przeznaczone dla swojej prywatnej hodowli wilków. Miał ich aż sześć, w tym dwa otrzymane w prezencie od niemieckiego cesarza Wilhelma. Dzięki temu mógł zaobserwować i tak doskonale oddać ich anatomię i zachowania w swoich ulubionych tematach malarskich. Do Mikorzyna jeździł latem i w okresie Świąt Bożego Narodzenia. Natomiast na stałe zamieszkała tam jego żona i córki, od czasu do czasu odwiedzając Wierusza w jego monachijskim atelier.

Dzięki międzynarodowym wystawom, kariera Wierusza szybko się rozwinęła. Miał bogaty krąg odbiorców nie tylko w całej Europie, ale i Stanach Zjednoczonych. Tworząc sztukę na wskroś polską, umiał wyczuć gusta klienteli. Zagranicznych zachwycała egzotyka malowanych scen – wyjazdów i powrotów z polowań i jarmarków, wesołych kuligów, weselnych orszaków czy też przedstawień z wilkami – natomiast w rodakach rozpalały one patriotyczne uczucia. Swoje sceny rodzajowe osadzał w malowniczym, rodzimym krajobrazie, który traktował realistycznie i z precyzją szczegółów. Poprzez swą sztukę, był ambasadorem polskości – i za to należy mu się wielkie uznanie.