Polswissart

Pierwsze przedstawienia chimer pojawiają się w malarstwie Jacka Malczewskiego około 1897-99r. W literaturze i sztuce chimera - mityczne zwierzę o głowie lwa, tułowiu kozy i ogonie węża symbolizowało wszelkie kaprysy, dąsy i grymasy. U Malczewskiego chimery nie były może aż tak przerażającymi stworami, bardziej pięknymi, zmysłowymi pół kobietami-pół zwierzętami o potężnych łapach i pazurach, były kusicielkami, symbolami pragnień, ale też nałogów i słabości. Narodziny tego motywu w malarstwie Malczewskiego, znanego już przecież wcześniej w malarstwie światowym, zbiegły się w czasie z pojawieniem się w życiu artysty Marii Balowej, której osoba wywarła wielki wpływ na życie uczuciowe, ale jak wiemy także na całą twórczość mistrza. Mniej więcej do 1910r powstało kilka prac Jacka Malczewskiego silnie akcentujących postać chimery, jako centralnego motywu obrazu, z wyraźnym przesłaniem nadającym jej rolę nadrzędną nad mężczyzną, a szczególnie artystą.

Dość wspomnieć tu prezentowaną niedawno na rynku aukcyjnym część tryptyku Stara Baśń pt. Artysta i chimera z 1906 r, czy pracę Chimera i artysta z 1899 (repr.A.Heydel, Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933, str.175), mogącą stanowić analogię do prezentowanego obrazu, ze względu na bardzo podobną pracownianą scenerię. Te prace, gdzie nawiedzanym przez chimerę mężczyzną jest artysta mają swoje szczególne znaczenie. Są bowiem zapisem procesu twórczego jako zjawiska pięknego, zakładającego udział sił nadprzyrodzonych, ale jednak niezwykle trudnego i co więcej niebezpiecznego, wyniszczającego. Wyraźnie widać dwoistość sytuacji, w której artysta potrzebujący natchnienia i nie mogący bez niego żyć, jest jednocześnie przytłoczony jego siłą. Chimera w prezentowanym obrazie z pięknymi, kobaltowymi, skrzydłami niemal że tłamsi artystę. Układ kompozycyjny w jakim znajduje się z artysta wyraźnie przywodzi na myśl jej dominację, przed którą ten broni się rękami, ale jednocześnie nie robi tego wystarczająco zdecydowanie. Nie wiadomo też czy do końca się broni, czy też chimera zlewa się w jedno z pracą, którą on wykonuje. Najprawdopodobniej sytuacja ma miejsce w pracowni rzeźbiarskiej, a artysta jest w trakcie pracy. Jest w tej scenie pewien imperatyw twórczy, chimera jest jego paliwem i inspiracją, a jednocześnie zajmuje cały rzeźbiarski stół, nie daje przestrzeni, jest absorbująca i władcza. Odbiorca dzieła musi mieć świadomość z czym boryka się twórca. Jacek Malczewski wskazuje na trud, odpowiedzialność, ale i piękno tego co dzieje się za zamkniętymi dla widza drzwiami pracowni. Evviva l’arte! - zdaje się mówić prezentowane dzieło. Mimo wszystko i nade wszystko.

Warszawa, kolekcja prywatna
Lwów, kolekcja prywatna

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.