Polswissart

Symbolistyczny cykl obrazów w twórczości Malczewskiego rozpoczął się wraz z namalowaną w 1890 kompozycją zatytułowaną „Introdukcja”. Dzieło to w realistycznej konwencji obrazuje relacje między sztuką a naturą, między wewnętrznym przeżyciem, marzeniem a wyostrzoną wrażliwością zmysłów. Pojawia się w niej po raz pierwszy postać malarczyka, który jeszcze kilkukrotnie będzie bohaterem obrazów Malczewskiego. Już w „Introdukcji” utożsamia on bowiem samego malarza i jego dylematy i rozterki związane z rolą artysty. Jego postać powraca w obrazie „Błędne koło” (1895-1897). Malarczyk zasiada tam na szczycie drabiny, góruje zamyślony nad szalonym wirem ludzkich postaci krążącym u jego stóp wśród fruwających szablonów malarskich. Postaci krążące wokół drabiny w przedziwnym tańcu uosabiają targające artystą często sprzeczne emocje. Tematyka na wskroś symboliczna jaką podejmuje Malczewski w tej kompozycji zawiera w sobie pytania o rolę i pozycję malarza, o jego kondycję względem trudnych czasów zniewolenia, wreszcie zaś o przyszłość Ojczyzny. Korowód postaci zrodzonych w twórczej wyobraźni opanował przestrzeń malarskiej pracowni w kluczowym dla sztuki Malczewskiego obrazie-manifeście „Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce” (1890-1894). Dzieło to uznawane jest za manifest symbolizmu. W obrazie tym wątki symboliczne mieszają się z historiozoficznymi odnoszącymi się do apatii w jaką popadł zniewolony od ponad wieku naród.

Wątek roli artysty i dramatu tworzenia stanowił niezwykle ważną kwestię poruszaną przez Malczewskiego w cyklu obrazów symbolistycznych. Rozwijał go w kilku seriach tematycznych, wśród których wyróżniają się obrazy przedstawiające artystę jako małego malarczyka, któremu towarzyszy postać pięknej starszej od niego kobiety – muzy.

Oferowany obraz „Malarczyk i muza” namalowany przez Jacka Malczewskiego w 1895 roku to najwcześniejsza z trzech znanych pod tym samym tytułem kompozycji artysty. Trzy lata później Malczewski namalował jeszcze dwa obrazy o tym samym tytule, jeden z nich znajduje się do dziś w zbiorach Galerii Rogalińskiej Edwarda Aleksandra Raczyńskiego.

Symbolizm „Malarczyka i muzy” opiera się na trzech głównych elementach kompozycyjnych obrazu – postaciach chłopca i młodej kobiety oraz na przedstawieniu drabiny – motywu wykorzystywanego przez Malczewskiego wielokrotnie, m.in. w cytowanym wyżej „Błędnym kole”. Pod postacią małego chłopca, tytułowego malarczyka, skrywa się artysta. Siedzi on na drabinie i takie usytuowanie wskazuje na rolę jaką według Malczewskiego twórca ma odgrywać w społeczeństwie – jest to rola przewodnia. Młoda kobieta to muza, natchnienie, źródło inspiracji. W „Malarczyku i muzie” jest również uosobieniem Ojczyzny – Polonią, na co wskazuje czerwony płaszcz okalający postać.

Artysta na służbie zniewolonej Ojczyzny, jej oddany bez reszty – podkreśla to gest kobiety odsłaniającej ręką pierś i wskazującej na serce. Ale to też artysta, który przepowiada rychłe zwycięstwo a zarazem sobie własną chwałę – symbolizuje to trzymany w prawej dłoni przez Polonię wieniec laurowy. Rozmarzony wyraz twarzy kobiety podkreśla, że zwycięstwo owo pozostaje jeszcze w sferze pragnień i tęsknot.

„Malarczyk i muza” to obraz, który ze względu na podjętą tematykę jak również mistrzowskie wykonanie w sposób naturalny łączy się z powstającymi w tym samym czasie najznakomitszymi dziełami symbolizmu Jacka Malczewskiego – „Melancholią” i „Błędnym kołem”.

Warszawa, kolekcja prywatna
Desa Unicum, aukcja 22.02.2007, poz. 12
Polska, kolekcja prywatna

fotografia autorstwa Ignacego Kriegera, odbitka na papierze albuminowym, archiwum Muzeum Narodowego w Krakowie, dostęp: www.polona.pl/item/31577533
fotografia dar Karola Lanckorońskiego dla Polskiej Akademii Umiejętności w 1929 roku, własność Polskiej Akademii Nauk, lokalizacja: Fototeka Lanckorońskich PAU, dostęp: www.pauart.pl

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.