Polswissart

Iłża to maleńka malowniczo położona miejscowość nieopodal Radomia z charakterystycznymi ruinami zamku górującymi nad okolicą. Jacek Malczewski znał dobrze to miejsce znajdujące się na jego rodzinnej ziemi radomskiej, nieopodal majątku rodziny Karczewskich w Wielgiem, gdzie jako młody chłopak spędzał dużo czasu. Dlatego też z najwcześniejszym okresem twórczym Malczewskiego wiążą się obrazy ukazujące krajobraz rodzimych miejsc. Oferowany pejzaż „Iłża” należy właśnie do takich przedstawień. Wspaniała, głęboka perspektywa, powietrze i światło tworzą niepowtarzalny nastrój oferowanego pejzażu. Słoneczne światło oświetla je łagodnym, rozproszonym blaskiem, wprowadza do kompozycji charakterystyczny dla artysty klimat liryzmu, zadumy i ukochania ziemi ojczystej, spotykany przede wszystkim w kompozycjach symbolicznych. Pejzaże w twórczości Jacka Malczewskiego stanowią byt sam w sobie i właściwie należy je odczytywać właśnie w oderwaniu od reszty malarskiego dorobku artysty. Zdaje się jakby w pejzaż artysta wsłuchiwał się i chłonął go wszystkimi zmysłami a następnie przelewał na obraz sumę wszystkich odebranych wrażeń. W tym sensie malarstwo krajobrazowe Malczewskiego jest na wskroś poetyckie, odsłania nieznany portretom czy kompozycjom symbolicznym liryczny kawałek duszy artysty. Jak trafnie zauważa Tadeusz Dobrowolski (Nowoczesne malarstwo polskie, 1960, s. 295): „Pejzaże, pojęte w sposób całkowicie odrębny, własny, zawierają wiele zniewalających szczegółów odtworzonych z czułością godną średniowiecznego artysty. Pierwszoplanowe krzewy, trawy, ptaki i drobne żyjątka (np. motyw kałuży w Wiośnie) dowodzą franciszkańskiego niemal umiłowania przyrody i stanowią urocze akcesoria jego sztuki”

Oferowany pejzaż skomponowany jest horyzontalnie. W ramach tego układu odgraniczył artysta wyraźnie poszczególne strefy łąk, rząd wierzb, prawie geometrycznie wykreślone zabudowania wiejskie. Scharakteryzował poszczególne kępy wysokich traw, subtelnie potraktowane a jednak wyraźnie odcinające plan pierwszy od planów dalszych. W ten sposób, używając bardzo prostych środków wyrazu stworzył syntezę polskiego pejzażu, który głęboko odczuwał i rozumiał. Nie wiemy czy omawiany pejzaż artysta malował na żywo czy z pamięci co też mu się niejednokrotnie zdarzało. Jest on realny i bardzo prawdziwy choć w pewnym sensie przywołuje zapis wręcz impresjonistyczny.

Skojarzenia z najlepszymi przykładami twórczości pejzażowej Malczewskiego nasuwają poszczególne elementy formalne i kompozycyjne obrazu: horyzontalne linie, poprzecinane prostopadle delikatnymi smugami traw i rzędem wierzb na dalszym planie, głęboka perspektywa, dużo światła i powietrza oraz gładka faktura malarska, którą tworzą długie smugi farby nakładanej horyzontalnie.

Pejzaż z Iłży to rzadko spotykany u Jacka Malczewskiego motyw i z tego powodu może być przyczynkiem wzbogacającym problem pejzażu w jego twórczości.

Rzeszów, kolekcja prywatna

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.