Polswissart

Wokół postaci Józefa Piłsudskiego i stworzonych przez niego Legionów zgromadziło się grono przedstawicieli polskiej inteligencji - artyści, malarze, graficy i rzeźbiarze. Szczególną rolę w kreowaniu legendy Marszałka mieli ci, którzy – jak to określił krytyk literacki i dziennikarz Krzysztof Masłoń – służąc w Legionach, tworzyli ją na gorąco. Wielu spośród artystów po 1918 roku pozostało wiernych swemu powołaniu, inni, jak Edward Rydz-Śmigły, nie zdjęli już munduru. Nie były to pojedyncze jednostki, twórców związanych z Legionami było ponad 70. Cytując wspomnianego wyżej Masłonia: W tej najinteligentniejszej armii świata, jaką były Legiony Józefa Piłsudskiego – w których nie brakowało profesorów i doktorów, adwokatów i inżynierów, nauczycieli i literatów, roiło się od artystów.

Stanisław Szreniawa-Rzecki był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli owego grona. Urodzony w 1888 roku z wykształcenia malarz i rzeźbiarz, studia ukończył na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod okiem takich profesorów jak Teodor Axentowicz, Julian Fałat, Stanisław Wyspiański i Konstanty Laszczka. Do 1930 roku zajmował się przede wszystkim malarstwem i rysunkiem. Był twórcą niezwykle aktywnym w środowisku artystycznym – był członkiem założycielem Stowarzyszenia Artystów Plastyków „Rytm”. W 1926 roku wspólnie z Wacławem Borowskim i Stanisławem Czajkowskim założył Instytut Sztuk Plastycznych. Po 1930 roku poświęcił się wyłącznie rzeźbie. W 1935 roku zmarł Józef Piłsudski. Żałoba po wielkim wodzu objęła całe społeczeństwo wówczas już silnie politycznie podzielone. W atmosferze dyskusji toczących się wokół „ideowego testamentu Wodza”, rozwinięto na szeroką skalę ogólnopolską akcję „trwałego upamiętniania czynów” Piłsudskiego. W sensie instytucjonalnym zainicjował ją i nadzorował na poziomie centralnym Naczelny Komitet Uczczenia Pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie, w skład którego wszedł również Stanisław Rzecki. Do jego inicjatyw należała organizacja wystawy „Marszałek Piłsudski w rzeźbie”, która odbyła się w Muzeum Narodowym w 1936 roku. Równolegle Rzecki uczestniczył w tworzeniu Sanktuarium poświęconego wybitnemu dowódcy. Jak donosiła „Gazeta Kielecka”: Prace nad upamiętnieniem dziejowej rocznicy wymarszu pierwszej kompanii kadrowej są już na ukończeniu. […] Profesor Rzecki z Warszawy przy współudziale konserwatora sztuki dr. Olesia i prof. Skuczyńskiego kieruje robotami w zamku nad utworzeniem Sanktuarium Marszałka i muzeum Legionów w dawnej głównej kwaterze komendanta (1938, nr 31, s. 3). Rzecki był odpowiedzialny za wystrój architektoniczno-rzeźbiarski przedsięwzięcia. Zaprojektował m.in. odrębne wejście, od strony południowego dziedzińca pałacu. Stworzył również rzeźbę w brązie obrazującą głowę Marszałka, która stanęła w marmurowej niszy właściwego pomieszczenia Sanktuarium, w tzw. Sali Marmurowej (dawnym osobistym pokoju Józefa Piłsudskiego). Popiersie poddane zostało ocenie prof. Wojciecha Jastrzębowskiego, członka NKUPMJP i rektora Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Przytaczając słowa Roberta Kotowskiego i Lidii Michalskiej-Bracha w publikacji poświęconej historii kieleckiego Sanktuarium: należało to zresztą do typowej dla NKUPMJP procedury działania. Realizowane przez Rzeckiego w Sanktuarium projekty rzeźbiarskie miały być eksponowane na ‘Wystawie projektów pomnika ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie’ i prac pozakonkursowych w gmachu Muzeum Narodowego (22 lipca – 20 września 1937), o co prosił Wydział Wykonawczy jeszcze we wrześniu 1937 roku. Ostatecznie jednak, z uwagi na przeciągające się prace w Sanktuarium, zatwierdzenia popiersia Piłsudskiego (i to tylko rzeźby w glinie, a nie odlewu w brązie) dokonano dopiero 22 lipca 1938 roku w warszawskiej pracowni artysty, z udziałem Jastrzębowskiego, Brzęka-Osińskiego, Dziadosza, artysty rzeźbiarza Franciszka Strynkiewicza oraz artysty malarza Leonarda Pękalskiego, profesorów w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Komisja, jak podkreślano w notatce z oględzin, „stwierdziła wysoką wartość artystyczną omawianej rzeźby” i uznała jej przydatność do umieszczenia w Sanktuarium (Sanktuarium Józefa Piłsudskiego w Kielcach Między pamięcią a polityką historyczną II Rzeczypospolitej, wyd. MNKi, Kielce 2018, s. 111).

Warszawa, kolekcja prywatna (od lat 70. XX w.)
Warszawa, pracownia artysty

Stanisław Rzecki (...) laureat Grand Prix na międzynarodowej wystawie w Paryżu w r. 1937 i szeregu innych nagród i wyróżnień. Już we wczesnych pracach Rzeckiego, kiedy artysta wystawia z warszawskim „Rytmem” – ujawniły się pewne cechy jego twórczej indywidualności. (…) duże poczucie miary, wielka dbałość o formę i kompozycję dzieła, przy modelunku płynnym, podatnym na światło i subtelnej rytmice dekoracyjnych elementów rzeźby. W tym duchu stworzył artysta (…) swoją sławną „Magdalenę”, kompozycję, która przyniosła mu wyżej sukces paryski (...).

(Winkler K., W pracowniach krakowskich plastyków. Stanisław Rzecki, „Dziennik Polski”, nr 167, 15.07.1954)

Urodzony w 1888 roku Stanisław Szreniawa-Rzecki swoje studia artystyczne podjął na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Malarstwa uczył się u Teodora Axentowicza, Juliana Fałata i Stanisława Wyspiańskiego, dziedzinę rzeźby poznawał natomiast pod okiem Konstantego Laszczki. W roku 1904 współuczestniczył w wydaniu zbioru litografii „Teki Melpomeny” poświęconej aktorom teatrów krakowskich, tworzył też ilustracje do czasopisma Liberum Veto. Od roku 1905 współtworzył kabaret „Zielony Balonik”, a następnie działał w warszawskim kabarecie „Momus”. W 1909 wyjechał do Paryża, aby kontynuować naukę. Powrócił do kraju tuż przed wybuchem I wojny światowej. Został aresztowany jako dezerter z armii carskiej i osadzony w jednym z fortów Kowna, gdzie skazano go na karę śmierci, następnie zamienioną na zesłanie. Uciekł z transportu i po wielu perypetiach wrócił do Warszawy, gdzie wstąpił do założonego przez Tadeusza Pruszkowskiego ugrupowania „Młoda Sztuka”. 5 sierpnia 1915 całe ugrupowanie zgłosiło akces do Legionów Polskich. Rzecki został zaszeregowany do plutonu kawalerii sztabowej przy Komendzie Legionów. Od stycznia do czerwca 1917 roku służył w 2 szwadronie 2 pułku ułanów, w październiku tego samego roku wstąpił jako chorąży do Polskich Sił Zbrojnych i służył tam do listopada 1918 roku. Podczas wojny polsko-bolszewickiej walczył w 2 pułku szwoleżerów.

Od 1919 roku był członkiem „Reduty” Juliusza Osterwy, współpracował też z Arnoldem Szyfmanem jako scenograf. W 1922 roku przeszedł do rezerwy. Zaczął aktywnie działać w środowisku artystycznym. Współzałożył Stowarzyszenie Artystów Plastyków „Rytm”, grupę „Ryt” i Instytut Sztuk Plastycznych, zajmował się też projektami okładek do czasopisma „Pani”. W 1925 roku został komisarzem wystawy we Florencji, wystawiał również w Helsinkach i Wiedniu. W 1928 roku uczestniczył w akcji tworzenia polichromii kamienic na Rynku Starego Miasta w Warszawie (kamienice Anszultowska i pod Bazyliszkiem), dwa lata później postanowił poświęcić się wyłącznie rzeźbiarstwu. W 1936 roku zainicjował organizację wystawy „Marszałek Piłsudski w rzeźbie”, która miała miejsce w Muzeum Narodowym. Rok później na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki otrzymał Grand Prix, między innymi za pokazaną wówczas rzeźbę „Magdalena”.

Okres II wojny światowej artysta przeżył w Warszawie. Po powstaniu warszawskim znalazł się w Krakowie, gdzie w 1945 roku był w grupie reaktywującej Związek Polskich Artystów Plastyków. Przez krótki czas wykładał na wrocławskiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych, a następnie przeniósł się do Krakowa i nauczał na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. W roku 1959 powrócił do Warszawy i kontynuował prace rzeźbiarskie.