Polswissart

Twórczość Eligiusza Niewiadomskiego ewoluowała od naturalizmu, jaki charakteryzuje okres petersburski i paryski, poprzez ekspresyjną, mroczną nastrojowość, doskonale widoczną w pejzażach i niektórych portretach malowanych w okresie do 1910 roku, aż do dekoracyjności i symbolizmu jakimi naznaczona była twórczość ostatnich lat życia artysty. Prace Niewiadomskiego reprezentowały dużą umiejętność warsztatową, która ceniona była przez krytyków i publiczność. Około 1915 roku zaczął stopniowo zarzucać malarstwo skupiając się na dydaktyce i zagadnieniach organizacji życia artystycznego w przyszłej wolnej Polsce.

W 1893 roku Eligiusz Niewiadomski namalował swój autoportret. Był wówczas wysoko ocenianym studentem akademii w Petersburgu, laureatem srebrnych medali i stypendystą uczelni. Zainteresowania malarskie Niewiadomskiego skupiały się w okresie petersburskim na aktach, malował tez szkice pejzaży z Finlandii. Dobrze zaznajomiony z historią malarstwa europejskiego jak również z aktualnymi trendami artysta zręcznie wykorzystywał w swoich kompozycjach zaczerpnięte motywy. W nagrodzonej pracy dyplomowej (1894) znać było wpływy Arnolda Böcklina. W oferowanym autoportrecie Niewiadomski przedstawił siebie siedzącego w fotelu w bliżej nieokreślonej przestrzeni. Zwrócony w kierunku malowanego obrazu, z kasetą farb opartą na krześle, artysta trzyma w prawej dłoni paletę, w lewej zaś pędzel. Jego wzrok skierowany jest na płótno. Fotograficzna w swym ujęciu kompozycja zdumiewa równie fotograficznie oddanymi szczegółami, jak binokle na nosie młodego malarza czy rzeźbione nogi i oparcie fotela. Z drugiej strony całość potraktowana jest lekką plamą barwną, ze swobodą artysty pewnego swoich umiejętności. Szczególnie interesujący jest sposób zastosowania światła, które wydobywa portretowanego z nieokreślonej niczym przestrzeni, w której się znajduje. Z przekazów rodzinnych wiadomo, że Niewiadomski namalował przynajmniej jeszcze jeden swój autoportret, na którym jedna z towarzyszących mu nimf ozdabiała skroń artysty wieńcem z wawrzynu. Ślad po nim jednak zaginął. Oferowany autoportret, utrzymany w bardziej realistycznej konwencji, dowodzi istotnego talentu dwudziestoczteroletniego Niewiadomskiego i rzuca zupełnie nowe światło na odkrywaną dziś na nowo spuściznę tego artysty.  

Osoba Niewiadomskiego jako malarza i krytyka została w znacznej mierze zapomniana i zdeprecjonowana w wyniku politycznego zabójstwa prezydenta. Artystyczny dorobek jego uległ rozproszeniu, częściowo zniszczeniu, a także zupełnie świadomej eliminacji z obiegu wystawienniczego. Opinia o Niewiadomskim jako o politycznym fanatyku przez lata rzutowała na sposób w jaki postrzegano jego twórczość. Oferowany autoportret przywraca ponownie postać tego niezwykłego malarza stanowiąc świadectwo talentu i wrażliwości.

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja rodziny artysty
własność artysty

Eligiusz Niewiadomski był malarzem, teoretyk sztuki i pedagogiem. Artystą – który w historii zapisał się jako zabójca prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Urodził się w Warszawie w 1869 roku. Edukację artystyczną rozpoczął w rodzinnym mieście w Szkole Rysunkowej u Wojciecha Gersona. Kontynuował naukę w Petersburgu na tamtejszej akademii. Był uważany za bardzo zdolnego ucznia, czego dowodem stały się liczne medale, które otrzymał podczas studiów. W tym wczesnym okresie twórczym znajdował się pod wpływem sztuki Arnolda Böcklina, czego dowodem był jego obraz dyplomowy „Centaury w lesie”, za który otrzymał tytuł artysty I stopnia, wielki złoty medal, nagrodę na wystawie konkursowej uczniów oraz złoty medal na wystawie TZSP w Warszawie.

W latach 1895-1896 kształcił się w Paryżu. Malował wówczas pejzaże Bretanii, widoki Montmartre’u oraz portrety i studia modeli. Po powrocie do kraju współpracował z czasopismami (m.in. Wędrowiec, Ziarno, Tygodnik Ilustrowany i wiele innych), tworząc dla nich ilustracje oraz recenzje. W 1899 roku wszedł do zarządu TZSP, mimo niechęci do tej instytucji i sztuki tam reprezentowanej. Rozwijał się jako historyk sztuki oraz popularyzator sztuki dawnej i nowej pisząc wiele tekstów publikowanych w książkach i albumach m.in. w: „Sztuka Polska. Malarstwo. Peinture. L’art. polonais” (Lwów, 1903) czy „Bolesław Biegas. Sculpteur et peintre” (Paryż, 1906).

Swoją pedagogiczną ścieżkę rozpoczął w 1897 roku, zakładając własną szkołę malarstwa, a następnie od 1898 roku był wykładowcą rysunku w Instytucie Politechnicznym w Warszawie. Niestety droga ta została przerwana w 1902 roku po kilkumiesięcznej nieobecności Niewiadomskiego spowodowanej aresztowaniem za przemyt nielegalnych wydawnictw narodowych. Od 1897 roku artysta był zaangażowany w Ligę Narodową. Przyczynił się do rozwoju warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, zapraszając do współpracy znanych artystów m.in.: Kazimierza Stabrowskiego czy Ferdynanda Ruszczyca. Sam wykładał tam historię sztuki do 1918 roku. Następnie został radcą w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdzie zajmował się przede wszystkim szkolnictwem artystycznym.

Do wybuchu I wojny światowej w jego malarstwie pojawiały się portrety, kompozycje o tematyce symboliczno-religijnej oraz pejzaże. W 1908 roku wykonał kurtynę dla amatorskiego teatru w Rychwale. W tym samym czasie zainteresował się polichromią kościelną oraz witrażem, czego efektem były jego realizacje w kościele parafialnym Św. Bartłomieja w Koninie. W okresie wojny wstąpił do organizacji sanitarnych. Zgłosił się tam ochotniczo. Uczył w prywatnych pensjach i wykładał w Towarzystwie Kursów Naukowych, zarzucając powoli praktykę artystyczną. W 1920 roku przeszedł do czynnej służby pierwszoliniowej jako szeregowiec 5 Pułku Piechoty Legionów III Kompanii Zapasowej w Chełmnie i został wysłany na front. Po nastaniu pokoju powrócił do pracy w Ministerstwie Kultury i Sztuki, jednak niedługo po tym podał się do dymisji i poświęcił się pisaniu książek związanych z historią sztuki. Dnia 16 grudnia 1922 roku Niewiadomski dokonał zamachu na prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Artysta zastrzelił polityka podczas jego wizyty w Galerii Zachęta, za co został pojmany i skazany na śmierć. Egzekucja odbyła się 31 stycznia 1923 roku. Podczas ostatnich tygodni życia Niewiadomski ukończył jeszcze pisać swój podręcznik „Malarstwo Polskie XIX i XX wieku”. Desperacki czyn, jakiego się dopuścił, przysłonił jego twórczość artystyczną, publicystyczną oraz jego dokonania pedagogiczne. Polityczny fanatyzm malarza odbił się na późniejszej interpretacji pozostawionej przez niego spuścizny.