Polswissart

Okres fantastyczny w twórczości Zdzisława Beksińskiego przypadł na lata 70. i początek lat 80. Płótna dominują wówczas pejzaże, które sam artysta określał jako metafizyczne. Trwający kilkanaście lat cykl przyniósł Beksińskiemu sławę, wywołując reakcje zarówno ostrej krytyki jak i wielkiego entuzjazmu. Na fali przeciwstawnych opinii wzrosła w artyście już wcześniej odczuwana niechęć do określania jego obrazów mianem malarstwa czy sztuki. W wywiadzie udzielonym Zbigniewowi Taranience („Sztuka” 1979, nr 4) Beksiński twardo wyraził swój sprzeciw wobec rozpatrywania jego twórczości w kategoriach czysto malarskich, mówiąc: Wolę być rozpatrywany pod kątem psychologii, psychiatrii nawet, niż tej pańskiej Sztuki przez wielkie S. To, co dla artysty stało się w okresie lat 70. kwestią najistotniejszą znajdowało się bowiem „w sercu i pod powiekami” i przeniesienie owych wizji na płótno nie miało dla niego nic wspólnego z wartościami malarskimi.

Obrazy okresu fantastycznego łączy naturalistycznie traktowana przestrzeń, umieszczone w niej rekwizyty, postaci bądź architektura oraz światłocień. Jest to świat fantazji: dziwne i opuszczone krajobrazy oraz tajemnicze stwory, zmumifikowane lub szkieletowe. Beksiński, który zanim przeszedł do malarstwa zajmował się rysunkiem, tworzy z niezwykłą precyzją i dbałością o szczegóły. Jego prace są więc zarówno dowodem fantastycznej, choć niepokojącej wyobraźni, jak i imponującego opanowania trudnej techniki malarstwa olejnego. Poza tym, znany ze swego perfekcjonizmu, artysta potrafił spędzić kilka dni nad jednym płótnem, po czym porzucał prawie ukończone dzieło by zacząć kolejne.

Metafizyczne pejzaże, do których należy oferowany obraz, odzwierciedlają stany emocjonalne, które nosił w sobie Beksiński. Groza istnienia, lęk, niepewność, brak poczucia wiary, że życie ma sens, że nie jest złudą, strach przed samotnością, starzeniem się a wreszcie przed śmiercią – pejzaże z okresu fantastycznego prowadzą widza w głąb psychiki artysty i pobudzają do refleksji. Czy to, co przeżywamy dzieje się naprawdę? Czy życie jest snem i co będzie gdy się z niego wybudzimy? Co zastaniemy? Końcówka lat 70. i początek lat 80. przynosi wiele takich właśnie obrazów. Jest to czas, w którym Beksiński opuszcza rodzinny Sanok i przeprowadza się do Warszawy, czas zmian, nowego otwarcia, który pozostawia ślad w jego malarskich wizjach. Powstają wówczas pojedyncze płótna, z których nie bije lęk lecz bardziej nadzieja. Jak w oferowanym pejzażu nadmorskim, w którym szeroka plaża i spokojne morze w odpływie otwierają się na osnutą mgłą architekturę. Niebo pokryte jest grubą warstwą skłębionych chmur. Otwiera się ono w dwóch miejscach, w jednym ukazując błyszczącą jasnym światłem gwiazdę, w drugim zaś intensywny błękit. Nie ma nic złowieszczego w tej nadmorskiej scenerii. Panuje cisza podszyta lekkim niepokojem i niepewnością, jak we śnie, w którym możliwe jest wszystko – dzień może współistnieć z nocą na tym samym niebie, z głębin wody może wyrosnąć potężna budowla. Nad opustoszałą plażą leci mewa, jedyna istota zamieszkująca tę wizję artysty. Pejzaż fantastyczny i naturalistyczny zarazem, dokładnie taki jak w snach Beksińskiego, jest piękny, przejmujący i tajemniczy. Jego dążenie do piękna obrazu, do ekspresyjnej, ale zarazem szlachetnej, pozbawionej banału formy, przy nieustannym okrzyku samotności metafizycznej, jest chyba ważnym doświadczeniem współczesnego człowieka i chyba też jakoś potrzebnym. Każdy przecież na swój sposób szuka odwiecznej Prawdy, Dobra i Piękna, doskonałego szczęścia i to wydaje mi się być także w twórczości Beksińskiego obecne pisał Wiesław Banach (Zdzisław Beksiński w Muzeum Historycznym w Sanoku, Sanok 2005, s. 115).

Warszawa, kolekcja prywatna

Warszawa, Centrum Praskie Koneser, Beksiński w Warszawie. Oczekiwanie postscriptum, 26 czerwca - 5 września 2021

Beksiński w Warszawie. Oczekiwanie postscriptum [katalog wystawy], wyd. Spatium, Warszawa 2021, s. 39

W moim przypadku malowanie obrazów nie wynika ze społecznego posłannictwa, lecz z potrzeby ducha. Jest to rodzaj psychicznego skrzywienia, z którym się urodziłem.

– Zdzisław Beksiński

Pragnę malować tak jakbym fotografował marzenia i sny. Jest to więc z pozoru realna rzeczywistość, która jednak zawiera ogromną ilość fantastycznych szczegółów. Być może u innych ludzi wyobraźnia i sen działają w inny sposób – u mnie zawsze są to obrazy naturalistyczne, jeśli idzie o światłocień i perspektywę.

– Zdzisław Beksiński (Sfotografować sen. Rozmowa ze Zdzisławem Beksińskim, w: „Tygodnik Kulturalny” 1978, nr 35)

Malarz, rzeźbiarz, fotograf i grafik komputerowy. Zdzisław Beksiński to jedna z najgłośniejszych, a zarazem najtragiczniejszych postaci polskiej sztuki współczesnej. Jego dzieła ukazujące wizję alternatywnego, niepokojącego świata są rozpoznawalne w Polsce oraz za granicą. Na temat niezwykłego życia Beksińskiego powstało wiele publikacji oraz ekranizacji filmowych. Artysta do dziś inspiruje twórców, a do jego twórczości oraz historii życia podchodzi się z podziwem i niepokojem.

Urodził się w 1929 roku w Sanoku. Był absolwentem sanockiego Gimnazjum i Liceum, a w 1947 roku rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Beksiński fotografował od dzieciństwa. Na początku drugiej wojny światowej dostał od swojego ojca aparat Icoretta Zeissa i od tamtej pory zatrzymywał świat na fotograficznej kliszy. Wartość artystyczną nabrały fotografie z czasów studenckich Beksińskiego. Artysta pomimo olbrzymiego talentu został przymuszony przez ojca do nauki architektury. Wizjer aparatu był dla niego jedyną ucieczką od pragmatycznych studiów i źródłem eksperymentów ze światłem. Tematem jego prac fotograficznych były portrety, pejzaże i postacie – szczególnie Zofia Stankiewicz, która w 1951 roku została jego żoną.

Po ukończeniu studiów mieszkał kolejno w Krakowie i w Rzeszowie, by w 1955 roku powrócić wraz z żoną do rodzinnego Sanoka. Swoją twórczość rozpoczął jako fotografik, prezentując w 1958 roku znakomite prace na kilku wystawach w Warszawie, Gliwicach i Poznaniu. W tym samym czasie urodził się jego jedyny syn Tomasz.

Pomimo udanego debiutu fotograficznego to nie ta dziedzina przyniosła sławę Beksińskiemu, lecz twórczość rysunkowa i malarska, a także częściowo rzeźbiarska. W 1964 roku w Starej Pomarańczarni w Warszawie Janusz Bogucki zorganizował wystawę artysty, która otworzyła mu drogę do sukcesu. Beksiński pokazał wówczas obrazy wczesnego nurtu, nazywanego „okresem fantastycznym” trwającym w jego biografii twórczej do końca lat 80.

Malarstwo olejne zaczęło dominować w twórczości Beksińskiego dopiero w latach 70. Wcześniej nie odgrywało ono znaczącej roli. Wystawy zorganizowane przez Galerię Współczesną w Warszawie w 1970 i 1971 roku oraz wystawa w Karstadt-Haus Galerie w Kolonii w Niemczech (1973) utwierdziły jednak artystę o słuszności nowo objętej ścieżki. Stopniowo zmieniała się też tematyka – już od 1972 roku wyraźnie mniej na płótnach czaszek, upiorów, rozkładających się ciał, za to pojawiają się wielkie, nastrojowe pejzaże, pełne tajemniczych budowli i ruin porośniętych trawą.

Latem 1977 roku po decyzji władz Sanoka o rozbiórce rodzinnego domu, twórca wraz z rodziną osiadł na stałe w Warszawie. Zamieszkał wraz z żoną, swoją matką i teściową w jednym mieszkaniu, a jego syn Tomasz w drugim. Popularność jaką cieszyło się malarstwo fantastyczne okresu lat 70., spowodowała, że prace Beksińskiego bardzo chętnie pokazywały nie tylko polskie, ale również zagraniczne galerie, m.in. we Włoszech, Niemczech, Francji, Belgii. Popularność prac artysty rosła, ale życie prywatne nie było łaskawe dla Beksińskiego. Jego matka oraz teściowa ze względu na wiek potrzebowały stałej opieki. Obie zmarły w mieszkaniu na Służewiu. W maju 1998 umarła również na skutek choroby ukochana żona Beksińskiego, a rok później w Wigilię 1999 roku jedyny syn Tomasz popełnił samobójstwo. Zdzisław Beksiński został sam.

Beksiński jest przede wszystkim rozpoznawany ze względu na swoje prace z okresu fantastycznego. Tymczasem na parę lat przed śmiercią skupił się on na malarskiej warstwie obrazu, nie rezygnując jednocześnie z figuracji. Na jego pracach nadal pojawiały się postacie oraz architektura, tym razem ujęte w monumentalnej formie. Lata 90. przyniosły również rewolucję komputerową, co dało Beksińskiemu jeszcze jedno medium, w którym mógłby spróbować swoich sił. Artysta fascynował się nowinkami technologicznymi i jako jeden z pierwszych twórców zainteresował się grafiką komputerową. W ostatnich latach swojego życia stworzył wiele fotomontaży komputerowych. Mimo to był wierny malarstwu do ostatnich swoich dni, tworząc doskonałe technicznie obrazy.

Zmarł tragicznie. Został zamordowany we własnym domu 21 lutego 2005 roku z rąk dziewiętnastoletniego chłopaka, który wraz z rodziną dokonywał u Beksińskiego drobnych napraw. Malarz dobrowolnie wpuścił go do mieszkania, nie spodziewając się jego złych zamiarów. Po śmierci z mocy testamentu wszystkie prace, które były w posiadaniu artysty zostały oddane Muzeum Historii w Sanoku. Od 1977 roku, kiedy to malarz wyprowadził się z rodzinnego miasta, regularnie wysyłał instytucji swoje obrazy. Dzięki temu muzeum dysponuje teraz wspaniałą kolekcją dzieł artysty. Klimat jego prac i historia jego rodziny sprawiają, że nie sposób przejść obojętnie obok jego twórczość. Trudno nie ulec wrażeniu, że obrazy oraz losy Beksińskiego były ze sobą w tajemniczy sposób ściśle związane.