Polswissart

W 1964 roku w Museum Schloss Morsbroich w niemieckim Leverkusen odbyła się jedna z najważniejszych wystaw europejskich Fangora. Pokazał tam 75 obrazów namalowanych po powrocie z USA zestawionych ze strukturami przestrzennymi wykonanymi z płyt pilśniowych i pomalowanych na biało, niebiesko i czerwono. Obiekty przestrzenne stanęły w bezpośrednim otoczeniu budynku muzeum nawiązując w oczywisty sposób do wcześniejszych instalacji przed budynkiem warszawskiej Zachęty. Obrazy z lat 1963-64 zwracały na siebie uwagę swoją przestrzennością, z kolei struktury przestrzenne zachwycały widzów malarskością. W jednych i drugich odczuwalna była niewidzialna materia przestrzeni, którą Fangor dostrzegał w rozwibrowanych kolorach, wklęsło wypukłych kształtach a wreszcie we wzajemnej relacji obrazów i form z płyt pilśniowych wraz z ich otoczeniem. Wystawa w Schloss Morsbroich była bardzo ważnym wydarzeniem w Niemczech. Świadczy o tym chociażby opinia na temat ekspozycji wygłoszona przez dyrektora muzeum Udo Kultermanna: Fangor należy do tych nielicznych artystów na świecie, dla których tradycyjnie wyznaczone granice między architekturą, rzeźbą i malarstwem nie są już obowiązujące. Jego dzieło jest ważnym, w Niemczech nieznanym jeszcze, wkładem do podstawowej, nowej dyskusji o związkach przestrzenno-czasowych. Konstrukcje stworzone dla wystawy w parku Morsbroich, jak też ekspozycja dzieł malarskich, ukształtowana według wskazówek artysty w pomieszczeniach muzeum, są ważnymi manifestacjami, które winny być skrupulatnie studiowane tak przez artystów, jak przez zleceniodawców w dziedzinie architektury i artystycznej integracji w Niemczech (ze wstępu do katalogu wystawy, Stadtisches Museum Leverkusen Schloss Morsbroich, czerwiec-lipiec 1964, w: Kowalska B., Fangor. Malarz przestrzeni, Warszawa 2001, s. 176).

W 1965 roku, kilkanaście miesięcy po wystawie w Schloss Morsbroich, i w ostatnich tygodniach pobytu Fangora w Berlinie przed wyjazdem do Wielkiej Brytanii, powstał obraz B52. Pulsująca świetlna kula wyłania się ku widzowi z pierścienia magenty, odcinając się od ciemnego tła obrazu. Hipnotyzujący efekt wychodzącego niemalże z płótna światła przywołuje na myśl obrazy jakie odbiera ludzkie oko pod wpływem obserwacji zjawisk astronomicznych na nocnym niebie. Fenomen percepcji fascynował Fangora od lat wczesnej młodości. Pierwszy teleskop skonstruował własnoręcznie jako nastolatek jeszcze w Klarysewie. Od tamtej pory myśl o budowie własnego punktu obserwacyjnego nieba towarzyszyła mu bezustannie a czynione obserwacje dotyczące reakcji oka na światło miały niemniejsze znaczenie od toczonych równolegle badań nad zależnością między obrazem a przestrzenią. B52 jawi się jako idealna wypadkowa powyższych zainteresowań. Wpisuje się w konsekwentnie realizowaną przez Fangora koncepcję mówiącą iż możliwa jest iluzja przestrzeni rozwijająca się nie w głąb obrazu, ale w kierunku odbiorcy. Efekt ten osiąga artysta za pomocą płasko malowanych bezkonturowych form, w tym przypadku za pomocą koła uznawanego za formę doskonałą. Zastosowana przez Fangora ascetyczna kolorystyka zdaje się mieć na celu zwrócenie uwagi na problematykę rozpraszającego się światła, które jest elementem dominującym w oferowanej pracy.

Warszawa, kolekcja prywatna
Polswiss Art, aukcja 12.03.2019, poz. 61
Warszawa, kolekcja prywatna
Nowy Jork, Heather James Fine Art

Nowy Jork, Heather James Fine Art, Wojciech Fangor: The early 1960s, 19.04 – 30.06. 2018
San Francisco, Heather James Fine Art, Wojciech Fangor: The early 1960s, 11.10. - 31.12.2018

Wojciech Fangor: The early 1960s [katalog wystawy], Heather James Fine Art, Nowy Jork 2018, strona okładkowa oraz s. 15

Absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, bezsprzecznie należy do grona największych klasyków współczesności, którzy swoją twórczością nadali kształt całej polskiej sztuce okresu powojennego. Jest w czołówce najbardziej rozpoznawalnych polskich artystów, którego obrazy podbijają nie tylko rodzimy ale i światowy rynek sztuki. Początkowo Fangora fascynował kubizm. W okresie socrealizmu namalował obraz Matka Koreanka, jedno ze sztandarowych dzieł tego kierunku, a także stworzył wiele plakatów. W drugiej połowie lat 50. zwrócił się ku sztuce abstrakcyjnej. Jego twórczość zdominowana została przez problematykę przestrzeni, pokrewną estetyce op-artu. „Studium przestrzeni”, pierwszy na świecie projekt typu environment, zrealizowany w 1958 roku razem ze Stanisławem Zamecznikiem w Salonie „Nowej Kultury” był niewątpliwie przełomowym momentem w karierze artysty. Przy wejściu na wystawę Wojciech Fangor zamieścił krótkie wyjaśnienie: „Celem tej wystawy jest przekazanie zależności przestrzennych pomiędzy obrazami. Nie interesuje mnie, co zachodzi w indywidualnym obrazie, lecz co zachodzi pomiędzy obrazami. Obrazy stają się anonimowymi elementami zespołu, który rozpoczyna nowe życie i spełnia się w przestrzeni rzeczywistej. Odbiorca przez wybór drogi i czasu staje się automatycznie współtwórcą dzieła”. Na pierwszą połowę lat 70. przypada okres kontynuacji badań nad problematyką iluzji przestrzeni. Powstają wielkoformatowe płótna, w dużej części oparte na motywie fali. W 1970 roku Wojciech Fangor otworzył swoją indywidualną wystawę w Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku. Było to wydarzenie przełomowe w życiu twórczym artysty. Mający już wówczas duże doświadczenie artystyczne Fangor zdawał sobie sprawę z kluczowej roli jaką odgrywała zależność między dziełem sztuki a otaczającą je przestrzenią. Relacja ta była ogromnie ważna w przypadku kół i fal toteż architektura wnętrza Muzeum Guggenheima spinała całą ekspozycję nadając jej odpowiedniego poszukiwanego przez Fangora wydźwięku.

Fangor musi być wyjątkowy – a przynajmniej w moim doświadczeniu jest wyjątkowy – jako malarz, o którym nie można powiedzieć, że się go oglądało dopóki nie zobaczy się jego dzieła w oryginale. (…) Kolory Fangora, zazwyczaj żywe, choć niekiedy przytłumione, wydają się płynąć i wirować na płótnie jak farby wlane do basenu. Albo powierzchnia koloru może pulsować na tle innego koloru, kurcząc się i rozkurczając jak ameba oglądana pod mikroskopem. Niekiedy wydaje się, że jedna z tych powierzchni zaraz odpłynie i zniknie z płótna. A jednocześnie powstaje wrażenie, że kolory zmieniają się, nie tylko pod względem intensywności, lecz także tonu barwy. (…) Jest on wielkim romantykiem op-artu, działającym nie według reguł, lecz według połączenia intuicji i eksperymentu, odwołującym się nie do rozumu, lecz do naszej tęsknoty za tym, co tajemnicze. Kiedy już to czysto wzrokowe wrażenie nowości się zatrze, okaże się, że ta sztuczka optyczna faktycznie jest czymś więcej niż tylko sztuczką i jawi się jako brama do nowego doświadczenia koloru i przestrzeni. – John Canaday Fangor’s Romantic Op, New York Times, Feb 15, 1970, p.103.