Polswissart

Prezentowany portret marszałka Józefa Piłsudskiego jest na tle pozostałej twórczości Edwarda Okunia dziełem z różnych względów niezwykłym. Realistycznie przedstawiony Naczelnik Państwa ukazany został z profilu, w niebiesko-szarym mundurze Legionów Polskich. Prawą dłoń zaciska na rękojeści wyszczerbionego miecza - zapewne symbolicznego Szczerbca, miecza koronacyjnego królów Polski. Jego postać otaczają opiekuńczo rozpostarte skrzydła Orła Białego. Ptak i ceglano-czerwone tło, z motywami art-deco to kolorystyczne nawiązanie do barw narodowych.

Obraz wraz z towarzysząca mu litografią z napisem „ODDAJ GŁOS NA N^O 1. POMOŻESZ DZIEŁU TWORZENIA POTĘŻNEJ POLSKI!” powstał jako propagandowy plakat i został wykorzystany przed wyborami parlamentarnymi w 1928 r. W porównaniu z typowymi dla Okunia baśniowymi, symbolicznymi dziełami, oferowana praca stanowi unikat, nie tylko pod względem tematu, lecz również formy. Jest ona stylistyczną reminiscencją studiów nad sztuką starożytnego Egiptu, które malarz przedsięwziął w związku z propozycją zilustrowania specjalnego wydania „Faraona” Bolesława Prusa. Choć ostatecznie projekt wydawnictwa Gebethner i Wolff, prawdopodobnie przez wojnę, nie doczekał się realizacji, wyjazd Okunia nad Nil w 1914 r. zaowocował powstaniem szeregu prac malarskich. Jedna z nich, projekt karty tytułowej do powieści, przedstawia Ramzesa XIII, trzymającego miecz, ochranianego przez czarnego sokoła - egipskiego boga Horusa. Układ postaci faraona, jak i cała kompozycja są odbiciem lustrzanym późniejszego patriotycznego portretu marszałka Piłsudskiego. Jak zaznacza Biernacka „to zapewne właśnie epizod egipski na moment zbliżył sztukę Okunia do stylistyki Art Deco” (Biernacka M., Literatura - Symbol - Natura. Twórczość Edwarda Okunia wobec Młodej Polski i symbolizmu europejskiego, wyd. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 2004, s. 153), pokazując jednocześnie jak dalekie mogą być źródła artystycznych inspiracji.

Z królewskim wizerunkiem Naczelnika Państwa wiążę się jeszcze jedna historia, wyznaczona przez tkwiącą w lewym górnym rogu płótna kulę. W 1921 r. Okuń wraz z żoną wprowadził się do zakupionej rok wcześniej kamienicy na Starym Rynku w Warszawie. Gdy przyszła druga wojna światowa, dom Okuniów znalazł się na linii wrogiego ostrzału. Dokładnie 24 września 1939 r. jeden z pocisków trafił w portret marszałka. Artysta udokumentował to zdarzenie, umieszczając na odwrociu obrazu odręczny napis: Bombardowanie | Warszawy | Pocisk z dnia 24 WRZEŚNIA 1939 roku | na Starym Mieście N 12 hip. 64 Edward Okuń. Malarz wraz z małżonką postanowili ostatecznie opuścić Warszawę w 1944 r., uciekając do Skierniewic. Tam w styczniu 1945 r. artysta zginął na ulicy od przypadkowej kuli.

Warszawa, kolekcja prywatna
Desa Unicum, aukcja 22.02.2007, poz. 33
Ostoya, aukcja 25.11.2006, poz. 77

Warszawa, Muzeum Niepodległości, Galeria Jednego Obiektu. Edward Okuń - Marszałek Józef Piłsudski, 24.02.2022

Literatura:
Biernacka M., Okuń, w: „Ludzie, czasy, dzieła”, wyd. Edipresse Polska S.A., Warszawa 2007, s. 28.
Biernacka M., Literatura - Symbol - Natura. Twórczość Edwarda Okunia wobec Młodej Polski i symbolizmu europejskiego, wyd. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 2004, s. 154.
Biernacka M., Edward Franciszek Mateusz Okuń, hasło w: Słownik Artystów Polskich, t. 6, Warszawa, 1998, s. 227.

[Okuń] stał się (…) obywatelem kosmopolitycznej malarskiej Europy, a przynajmniej tej jej części, którą łączyła charakterystyczna dla symbolizmu i secesji ponadczasowa wspólnota inspiracji, tematyki i stylu.

(Biernacka M., Edward Okuń, wyd. Edipresse Polska, Warszawa, 2007, s. 8)

Okunia, człowieka „z długimi włosami, o smętnym spojrzeniu”, noszącego „długi, czarny surdut, wielki krawat”, opisywano jako „modelowy typ modernisty monachijskiego lub paryskiego” i też nazywano dekadentem (…)

(Biernacka M., Edward Okuń, wyd. Edipresse Polska, Warszawa, 2007, s. 57)

W chwili nagłej śmierci Edwarda Okunia w styczniu 1945 r. nastąpił symboliczny koniec epoki Młodej Polski. Odszedł genialny artysta i wzięty ilustrator, przedstawiciel naszego narodowego symbolizmu i secesji, malarz marzeń sennych, baśni, tajemniczych kobiet oraz południowych pejzaży. Spadkobierca romantyków, angielskiego bractwa prerafaelitów, a nawet włoskich tradycji renesansowych, tworzył konsekwentnie przez blisko pięćdziesiąt lat w swoim indywidualnym, dekoracyjnym stylu, wolnym od wszelkich przejawów współczesnej awangardy: „po Rozettim i [Burne-Jonesie] wzięli się do sztuki pastuchy szwajcarskie z Hodlerem na czele i cała falanga młodych… Francuzów Sezanów Gogenów… na taką sztukę ja zgodzić się nie mogę” (fragment listu z 1913 r. do Z. Przesmyckiego, cyt. za: Biernacka M., Okuń Edward Franciszek Mateusz, w: Słownik artystów polskich, t. 6, Warszawa, 1998, s. 231). Jego dzieła przyciągają bogatą materią i fascynują głębią znaczeń, będąc świadectwem tendencji przełomu XIX i XX wieku.

Urodził się w 1872 r., w Wólce Zerzyńskiej pod Warszawą. Studia malarskie rozpoczął w stolicy, by następnie przenieść się szybko do Krakowa. Jako niespokojny duch wędrował jednak dalej - do Monachium, gdzie zetknął się ze środowiskiem monachijskiej Secesji, stamtąd podążył do Paryża, by ostatecznie osiąść na ponad dwadzieścia lat w słonecznym Rzymie. Jego kariera nabrała tempa dopiero w 1899 r., po pierwszej indywidualnej wystawie w Salonie Aleksandra Krywulta w Warszawie, gdzie pokazał charakterystyczne dla całej swojej późniejszej twórczości fantazyjne, symbolistyczne dzieła, portrety oraz widoki gorącego południa. W tamtym czasie Okuń otrzymał propozycję współpracy przy „Chimerze” - najważniejszym literacko-artystycznym czasopiśmie Młodej Polski. Ilustrował ukazujące się w periodyku poematy m.in. Jana Kasprowicza, Leopolda Staffa czy Juliusza Zeyera, projektował okładki i karty tytułowe (winieta okładkowa „Chimera” 1901, „Kobieta-płomień” 1902, „Noc” 1903). W jego stylizowanych, linearnych kompozycjach wielokrotnie pojawiały się powabne, tajemnicze, długowłose postacie kobiece, uosabiające różne tęsknoty i stany duszy.

Jego ulubioną modelką i muzą była żona Zofia. Ze względu na bliskie pokrewieństwo, młodzi musieli uzyskać papieską dyspensę na ślub. Nie mieli także potomstwa. Okuń malował żonę wielokrotnie, często w konwencji historycznego kostiumu, niekiedy tworząc ich wspólny podwójny wizerunek („Autoportret z żoną na tle Anticoli Corrado”, 1900, „My i wojna”, 1917-1923). Czerpiąc inspiracje od włoskich mistrzów quattrocenta, wiązał przedstawione na płótnie postacie z widniejącym w tle krajobrazem, w celu nadania kompozycji symbolicznego nastroju. Zenon Przesmycki, redaktor „Chmiery” pisał: „(…) twórczo-kompozycyjnemu temperamentowi Okunia nie wystarcza sam pejzaż i dopiero przy pojęciu takowego w sensie Maeterlinckowskiego tła, t.j. jako pierwiastka równorzędnego z człowiekiem i echowo z nim sobie wzajem odpowiadającego, talent jego wybłyska w całej pełni” (fragment tekstu Z. Przesmyckiego, cyt. za: Biernacka M., Okuń Edward Franciszek Mateusz, w: Słownik artystów polskich, t. 6, Warszawa, 1998, s. 229).

Artysta wykonywał także rysunki do książek, a od 1906 r. współpracował z monachijskim tygodnikiem „Jugend”. W jego bogatej twórczości malarskiej i ilustratorskiej znalazło się też miejsce dla kilku projektów plakatu, w tym do swojej indywidualnej wystawy z 1920 r. Niestety zdecydowana większość dzieł Okunia została zniszczona lub zaginęła w trakcie wojny. Pojawiające się na rynku prace są więc rzadkim i niewielkim wycinkiem jego wpaniałego oeuvre.