Polswissart

W Tatry jeździł Gerson corocznie prawie, latem, pomiędzy rokiem 1885 a 1900 (…) Po prostu bez Tatr żyć nie mógł, tęsknił do nich i witał zawsze jednakim zachwytem i radością.

– Maria Gerson-Dąbrowska (Gerson-Dąbrowska M., Fragmenty: garść wspomnień o Wojciechu Gersonie, [w:] „Sztuki Piękne”, wyd. Polskiego Instytutu Sztuk Pięknych, tom 7, 1931, s. 356.)

Wojciech Gerson był jednym z najlepszych polskich pejzażystów XIX wieku, a przy tym wielkim piewcą Tatr. Początki jego zamiłowania sięgają 1860 roku, kiedy to razem z innymi absolwentami warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych wybrał się w Tatry na pieszą wędrówkę by wykonywać studia z natury. Od tamtej pory wracał w te okolice wielokrotnie. Podczas swoich górskich wycieczek tworzył dziesiątki szybkich, wrażeniowych szkiców ołówkiem i akwarelą, które później nieraz służyły mu w pracowni do malowania większych realizacji olejnych.

W pierwszej fazie twórczości Gersona powstają przede wszystkim sceny rodzajowe z krajobrazem w tle. Najwspanialsze pejzaże natomiast artysta tworzy pod koniec XIX wieku. „Tematów dostarczały mu różne zakątki Polski, lecz od roku 1880 panuje już tu niepodzielnie pełen uroku świat tatrzański. Krajobrazy jego z tego okresu należą do najlepszych dzieł naszego malarstwa ubiegłego stulecia. Zmuszają też do stwierdzenia nieuznawanego jeszcze faktu, iż dwóch tylko malarzy pojęło w pełni tajemnicę piękna Tatr, a byli to Gerson i Wyczółkowski” (Molendziński K., Wojciech Gerson: 1831 – 1901, wyd. Oficyna Warszawska, Warszawa 1939, s. 24).

W swojej dojrzałej fazie malarstwo pejzażowe Gersona cechował realizm i indywidualny styl. Artysta posługiwał się prostymi środkami i wąską gamą kolorystyczną, opartą na jednym tonie. Szukał tematów wyjątkowych. Uwieczniał miejsca ustronne, z daleka od turystycznego szlaku, docierał do malowniczych zakątków i szczytów. Z prostych motywów potrafił wydobyć majestatyczny, bezpośrednio działający nastrój wysokich gór, przezroczystość powietrza i niezwykłe walory kolorystyczne otaczającej przyrody. Jak nikt potrafił żywo wyczuć naturę i był w tej tematyce niezaprzeczalnym mistrzem.

Kraków, kolekcja prywatna

W przeznaczeniu człowieka i na czole jego niestartemi głoskami wypisane jest to odwieczne: Naprzód! Kto by na miejscu ogrzanym, udogodnionym przez poprzedników namiot swój rozbić chciał, zatrzymać się w wygodnym tylko używaniu dorobku przeszłości, zginąć musi w gnuśności i zepsuciu – tylko postępem utrwala się byt.

– Wojciech Gerson (Dobrowolski T. Nowoczesne malarstwo polskie. Tom I, wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1957, s. 391.)

Nazwisko Wojciecha Gersona, tak zasłużonego dla naszej artystycznej kultury – zapisane jest trwale na jednej z piękniejszych kart dziejów polskiej sztuki.

– Mieczysław Treter („Sztuki Piękne”, r. 7, 1931 nr 10, s. 364.)

Wojciech Gerson był wybitnym malarzem, pedagogiem i organizatorem życia artystycznego Warszawy w drugiej połowie XIX wieku. W 1844 roku rozpoczął naukę w nowootwartej warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Szkoła Sztuk Pięknych uczyła warsztatu, a w młodych adeptach sztuki malarstwa tętniło życie, budziły się pragnienia i nadzieje. Franciszek Kostrzewski, Marcin Olszyński i Marian Horodyński, Henryk Pillatti, Ignacy Gierdziejewski i Wojciech Gerson zawiązali grupę zwaną „cyganerią” malarską. Ich poglądy ukształtowały echa Wiosny Ludów, ich zamiarem było stworzenie sztuki narodowej. Przemierzali ziemie dawnej Rzeczypospolitej w pieszych wędrówkach, by lepiej poznać typy, stroje i obyczaje ludowe oraz piękno polskiego krajobrazu. Sądzili, że podejmując tematy z życia ludu i pokazując swojskie widoki, uda im się stworzyć prawdziwie odrębną sztukę polską. Gerson ukończył studia w 1850 roku z opinią jednego z najbardziej utalentowanych uczniów, dzięki czemu dostał stypendium na dalszą naukę w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Szkołę ukończył srebrnym medalem i rok później, w 1856 roku, przeniósł się do Paryża, gdzie - w trakcie piętnastomiesięcznego pobytu – uczęszczał prywatnie do pracowni Leona Cognieta. Większość spędzonego w Paryżu czasu Gerson poświęcił na samodzielne studia w muzeach. Spotykał się też z osiadłymi we Francji polskimi artystami, w tym z poetą i malarzem Cyprianem Kamilem Norwidem. W ich gronie dyskutowano o współczesnych trendach w sztuce, rodzącym się realizmie i jego głównym przedstawicielu Gustawie Courbet, lecz przede wszystkim o sztuce narodowej, o jej promocji w kraju i programie działania dla poparcia „sztuki ojczystej”.

Gerson powrócił w 1858 roku do Warszawy. Pobyt w Paryżu skrócił na wieść, że w stolicy został otwarty salon sztuki obcej połączony ze sprzedażą obrazów. Wiedząc, jak ciężko jest się wybić artyście bez możliwości wystawienia swoich prac w kraju, postanowił wraz z grupą zapaleńców działać na rzecz rozwoju sztuki polskiej. W wyniku ich energicznych zabiegów powstało w Warszawie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, zatwierdzone statutem w roku 1860. W kolejnych latach poświęcił się działalności dydaktycznej, nie rezygnując przy tym z malowania. W latach 1860-1872 Gerson nauczał rysunku w Instytucie Głuchoniemych, a od roku 1872 objął posadę nauczyciela rysunku i malarstwa w Warszawskiej Szkole Rysunkowej. Jego krajobrazy, wzorowane często na malarstwie holenderskim, wiążą się z ówczesnym malarstwem pejzażowym Franciszka Kostrzewskiego. Malowane w latach 50. XIX wieku widoki noszą jeszcze piętno idealizowania.

Najwcześniejsze prace artysty to również obrazy o tematyce społecznej. Do najsłynniejszych kompozycji zaliczyć można „Pogrzeb wiejski” oraz „Pożegnanie z koniem”, ta ostatnia kompozycja powstała pod wpływem malarstwa słynnego monachijczyka Franza Adama. W sposób szczególny zwracało uwagę Gersona ubóstwo klas niższych, a sens społeczny i artystycznych tych prac pozostawał w zgodzie z panującymi prądami i początkami realizmu krytycznego. Po Powstaniu Styczniowym poświęcił się Gerson malarstwu historycznemu.  Na tym polu toczył nieustanny bój z Janem Matejką, odnosząc ważne sukcesy, m.in. odznaczenie złotym medalem za obraz „Esterka” (Londyn, 1873), medal za płótno „Kiejstut i Witold więźniami Jagiełły (Wiedeń, 1873). W roku 1876 za obraz „Kopernik wykładający astronomię w Rzymie” Akademia Petersburska obdarzyła go godnością profesora. Dalsze odznaczenia za malarstwo historyczne przyszły z Paryża (1889) i Krakowa (1894). W ostatniej fazie swojej twórczości Wojciech Gerson malował pełne wirtuozerii i charakteru pejzaże tatrzańskie. Malował również obrazy religijne oraz wykonywał dekoracje ścienne.

Gerson propagował sztukę pojętą jako służba Ojczyźnie i społeczeństwu stąd szczególny nacisk kładł na jakość kształcenia młodych artystów. Z jego szkoły wyszli tacy mistrzowie malarstwa polskiego jak Józef Chełmoński, Leon Wyczółkowski, Jan Stanisławski czy Alfred Wierusz-Kowalski.