Polswissart

(...) był on [Malczewski] zafascynowany kobietą jako symbolem życia i śmierci, natchnienia i opieki. Wprowadzał ją w wielu różnych rolach, ukazywał jej wielorakie powołanie w świecie. Była więc kapłanką i uosobieniem kojącej śmierci, była muzą i chimerą, była może także Eurydyką, poszukiwaną przez Orfeusza, była Harpią i Parką przecinającą nić żywota, należała do świata aniołów, była natchnieniem Ezechiela i św. Franciszka, duszą muzyki, towarzyszką wprowadzającą w życie, czuwającą nad ludźmi, wyznaczającą im losy szczęśliwe i tragiczne.

(Suchodolski B., Suchodolska M., Polska. Naród a sztuka. Dzieje polskiej świadomości narodowej i jej wyraz w sztuce, Warszawa 1988, s. 352)

Jest to głęboki poeta i ogromny, do samego dna oryginalny talent malarski, złączeni w jednym człowieku. Niekiedy przychodzi żałować, że z tej głębokiej poezji, z tego bogactwa myśli i uczuć nie można znać nic więcej nad to, co z wielkim talentem, lecz zacieśnionymi środkami malarstwa, ukazują jego obrazy.

– Stanisław Witkiewicz (Wyka K., Thanatos i Polska, czyli o Jacku Malczewskim, Kraków 1971, s. 12.)

[Malczewski] ukazuje się nam w swych portretach własnych przeważnie w tej samej roli: mianowicie jako „Artysta przez wielkie A”, a tym samym wykorzystuje je do celów propagandowych.

(Wallis M., Autoportrety artystów polskich, Warszawa 1966, s. 197)

Autoportret jest jednym z ulubionych przewodnich motywów sztuki Jacka Malczewskiego. Artysta chciał mówić o sobie, bo należy przyjąć, że każda z prac przedstawiających samego siebie miała u niego nie tylko znaczenie przekazu wizerunkowego. Malczewski pojawia się na swoich obrazach w różnorakich ujęciach i pozach: w kitlu malarskim, w fantazyjnej koszuli z bufiastymi ramionami, w pancerzu, w habicie, w zbroi. Wszystko w zależności od tego co pragnie w danym momencie o sobie powiedzieć i co przekazać, a także zapewne od tego w jakim artystycznym i duchowym momencie znajduje się jego wena.

To, że wielokrotnie siebie uwieczniał nie świadczy raczej, jak twierdzą niektórzy, o narcystycznej naturze artysty.  Fakt ten mówi raczej o tym, jak wiele z siebie chciał przekazać w swojej twórczości, jak wiele oblicz, które składały się na tą bogatą osobowość chciał światu pokazać. Możemy więc podziwiać Malczewskiego pracownika, wojownika, rycerza, apostoła, Chrystusa, artystę z przedziwnymi rekwizytami, najczęściej kwiatem albo pędzlem.

We wczesnych i bardzo późnych autoportretach Malczewski studiował przede wszystkim swoją głowę. Starał się oddać prawdziwy i głęboki, ale zarazem codzienny wyraz twarzy. W pracach z dojrzałego okresu wyraźnie upozowuje się do portretu, jakby odgrywając rolę przed lustrem. Widz jednak nie ma wrażenia sztuczności czy fałszu, ponieważ Malczewski w każdej ze swoich kreacji czuje się bardzo dobrze i naprawdę takim, jakim się przedstawia. Jest to jedna z przyczyn, dla których autoportrety artysty zalicza się do najbardziej cennych dzieł w jego twórczości i zarazem najwięcej o nim mówiących. Drugim ważnym aspektem tych dzieł jest zawarta w nich warstwa symboliczna. Artysta często przedstawia się w towarzystwie postaci historycznych, dam bliskich jego sercu, muz, faunów, alegorii cnót czy żywiołów. Miały one przybliżać myśl zawartą w portrecie i podbijać jego nastrój.

Polska, kolekcja prywatna
Desa Unicum, aukcja 14.06.2012, poz. 19

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.