Polswissart

Gdybym nie był Polakiem – nie byłbym artystą. Z drugiej strony nie zacieśniałem nigdy polskości mojej sztuki do pewnych wąskich, z góry nakreślonych ram. Wyspiański np. ograniczył pojęcie polskości do jednego miejsca. Często prowadził mnie na Wawel i mówił: „To jest Polska”. Tymczasem, ja mu zawsze tłumaczyłem, że Polska – to te pola, miedze, wierzby przydrożne, nastrój tej wsi o zachodzie słońca, ta chwila tak jak teraz – to wszystko jest bardziej polskie niż Wawel, to jest to, co artysta-Polak powinien się przede wszystkim starać wyrazić. – Jacek Malczewski

(„Wiadomości Literackie” nr 30, 1925)

Jednym z zasadniczych obszarów tematycznych, na jakich skupiał się od początku swojej twórczości Jacek Malczewski stanowił wątek narodowy – ukazywanie wizji martyrologii Polaków, wzmacnianie patriotycznego ducha i budowanie nadziei na odrodzenie kraju. Posłannictwem artysty było scalać i utrwalać świadomość narodu, póki nie odzyska on niepodległości: „(…) myśli, że malarstwem Polskę zbawi” – śmiał się z kolegi Jan Stanisławski (cyt. za: Heydel A., Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Wyd. Literacko-Naukowe, Kraków 1933, s.226). Płynąca z płócien Malczewskiego nuta melancholii, smutku i tęsknoty jest wyrazem jego wewnętrznego bólu za brakiem Ojczyzny – szczęśliwego miejsca na ziemi.

W 1916 roku, gdy została namalowana „Lekcja historii”, ważyły się losy niepodległości Polski. Artysta wrócił wówczas do Krakowa, po dwuletniej rozłące z krajem, podyktowanej wybuchem I wojny światowej. W 1914 roku musiał uciekać z rodziną przed frontem. Udał się do Wiednia: „Pracownie w Krakowie mnie zabrano na szpitale. Może w Akademii Wiedeńskiej dadzą mnie prowizorycznie i pracownię i zajęcie na parę miesięcy. (…) Niech mnie Pan Radca pomoże w tych ciężkich czasach i w nagrodę mojej pracy dotychczasowej, umożliwi wykonywać mój zawód jeszcze czas jakiś w ogóle krótki. (…)” – pisał do wysoko postawionego urzędnika, Juliusza Twardowskiego (J. Malczewski do J. Twardowskiego, [list 5, dat. 07.09.1914]). Pobyt na obczyźnie przyniósł tęsknotę za domem i rozżarzył natchnienie. Prócz powstających kolejno dzieł, Malczewski zaczął pisać rymowane „Wspomnienia życia”, powracając do dawnych wspomnień. Mając już przeszło sześćdziesiąt lat, z pewnością czuł ciężar upływającego czasu.

W swojej „Lekcji historii” artysta przedstawił siedzącą na krześle guwernantkę, której towarzyszą trzy małe dziewczynki. Wszystkie kierują wzrok na prawo, gdzieś poza ramy obrazu. Są zasłuchane w tytułową lekcję historii – płynącą opowieść o wspaniałych dziejach naszego państwa, panujących rodach, narodowych wieszczach i największych zwycięstwach oręża polskiego… W ciężkim czasie wojennej zawieruchy, niosącej ze sobą jednocześnie nadzieję na zmiany i odrodzenie kraju, artysta poprzez swą malarską wizję podkreślał wagę tradycji, historii i pamięci – nieprzemijających narodowych wartości, ciągle kultywowanych w ojczyźnie, ciągle żywych i ważnych. To dzięki tym przekazywanym z pokolenia na pokolenie prawdom, będzie możliwa odbudowa państwa. Oferowane dzieło niesie ze sobą niezwykłą wymowę patriotyczną, wpisującą się w pełnione przez Malczewskiego narodowo-wyzwoleńcze apostolstwo. Ze względu na swoją klasę malarską i wartość przekazu, stanowi prawdziwą rzadkość na polskim rynku antykwarycznym i niezaprzeczalną ozdobę każdej polskiej kolekcji.

Warszawa, kolekcja prywatna
Polswiss Art, aukcja 9.06.2015, poz. 8 
Szwajcaria, kolekcja prywatna
Agra-Art, aukcja 5.12.2004, poz. 101
Cieszyn, kolekcja Art-B depozyt w Muzeum Narodowym w Warszawie (1993)
Polswiss Art, aukcja 14.06.1991, poz. 25
Szwajcaria, kolekcja prywatna

Posiadała Z.K. (red.), Jacek i Rafał Malczewscy, Radom 2014, s. 216-217.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.