Polswissart

(…) Jacek (…) pomimo ogromnej miłości, jaką darzył dzieci, faktyczną władzę nad nimi oddał żonie. Maria podejmowała decyzje odnośnie do wychowania oraz edukacji dzieci, będąc zdecydowanie bardziej pobłażliwa wobec syna, a „bujającą w obłokach” córkę starała się utemperować.
(Szymalak-Bugajska P. [red.], Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2019, s. 127)

Prezentowane „Wspomnienia rodzinne” to niespotykany w spuściźnie Malczewskiego portret grupowy, przedstawiający najważniejsze kobiety jego życia. Głównymi postaciami kompozycji są tu córka Julia, starsza siostra Bronisława i żona Maria z Gralewskich Malczewska. Kobiety zostały ujęte w zieleni ogrodu na tyłach domu, którym jest najprawdopodobniej willa „Pod Matką Boską” na krakowskim Zwierzyńcu, gdzie rodzina Malczewskich przeprowadziła się w 1899 roku. Z okna w tle obrazu wychyla się w czarnym czepeczku matka malarza, Maria z Korwin-Szymanowskich Malczewska. Wzrok kieruje na ubranego w beżowy szynel syna, któremu towarzyszy dziwaczny koń.

Rozpływająca się niczym w oparach mgły scena rodzinna powstała zapewne około 1905 roku, kiedy to pierworodna Juleczka była jeszcze nastoletnią panną. Malczewski obserwując ukochaną córkę „(…) jeszcze jako dziecko – przeczuwał wyjątkowość jej natury, rozumiał pokrewną własnej marzycielskość; o los jej niepokoił się zawsze, wiedząc jak nikła była jej odporność wobec przeciwności i doświadczeń, które przynosiło jej życie” (Janoszanka M., Wielki Tercjarz – moje wspomnienia o Jacku Malczewskim, Poznań, s. 289). Artysta przedstawił dziewczynkę jak stara się schwycić jednego z latających motyli – symbolu wolności, miłości i szczęścia. Podobny motyw córki, tym razem trzymającej na dłoni polnego świerszcza, pojawia się jeszcze na bocznym skrzydle tryptyku „Muzyka” z 1906 roku.

Chwytającej motyla Julce przyglądają się siostra i żona Malczewskiego. O lekko pucułowatej buzi Bronisława była dwa lata starsza od Jacka. W przeciwieństwie do młodszej siostry Heleny, nigdy nie wyszła za mąż. Poświęciła swoje życie najbliższym, troskliwie opiekując się matką w jej ostatnich latach. „Religijność jej była doskonała, a objawiała się nie w dewocji, lecz w cnotach. Troskała się tylko o drugich, nie myśląc nigdy o sobie” – pisała o Bronisławie Maria Janoszanka (Janoszanka M., dz. cyt., s. 75). Matka zmarła w 1898 roku. Niemniej Malczewski często powracał do wspomnień o niej, przedstawiając ją na swych płótnach zawsze jako korpulentną, starszą kobietę w czarnej sukni i takim też czepeczku. W 1905 roku wykonał portret matki w pełnej postaci, dedykując go siostrze Helenie. Na oferowanym płótnie przedstawił Marię z Korwin-Szymanowskich Malczewską tym razem w otwartym oknie. Motyw okna „(…) w malarstwie Malczewskiego często jest, obok drzwi, studni czy płotu granicą wyznaczającą dwa różne światy – rzeczywisty i fantastyczny (…)” (Szymalak-Bugajska P. [red.], Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2019, s. 120). Tutaj okno w symboliczny sposób oddziela świat żywy od świata umarłych.

Odmalowana w delikatnej, pastelowej tonacji kompozycja poprzez swoje szkicowe ujęcie przypomina marzenie senne. Widmowe sylwetki wyłaniają się z kłębów mgły, niczym z kłębów pamięci, i stają się rozpoznawalne poprzez oszczędne detale twarzy. Dzieło charakteryzuje nastrój wyciszenia i rodzinnej sielanki. Niczym w krainie wiecznej szczęśliwości, artysta stoi w swoim ogrodzie w towarzystwie ukochanych najbliższych. Patrząc na przedstawioną scenę jasno można stwierdzić, że jest to malarski wyraz uczuć Malczewskiego względem najważniejszych kobiet jego życia.

Warszawa, kolekcja prywatna
Kielce, kolekcja Józefa Zaleskiego

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.