Polswissart

Namalowany około 1910 roku obraz Jacka Malczewskiego „Tobiasz z aniołem” nawiązuje do starotestamentowej historii, zaczerpniętej z Księgi Tobiasza. Jest to jeden z najważniejszych dla artysty motywów, przewijający się stale przez jego twórczość, zarówno jako temat autonomiczny, jak i symbolicznie wzbogacający tło portretów czy innych kompozycji. Biblijna opowieść mówi o wędrówce Tobiasza do Medii, by jeszcze przed śmiercią schorowanego ojca odebrać od krewnego rodziny zaciągnięty dawniej dług. W podróży towarzyszy mu archanioł Rafał ochraniając go. Pomaga chłopcu również schwytać olbrzymią rybę, której wnętrzności stają się cudownym lekarstwem uzdrawiającym ojca po powrocie Tobiasza do domu. W prezentowanej wizji Malczewski ukazuje młodego chłopca przemierzającego rodzimy krajobraz w towarzystwie archanioła Rafała o potężnych, błękitnych skrzydłach. Czarna, zaorana ziemia, przez którą kroczą i widniejące na horyzoncie gołe drzewo sugerują zbliżającą się zimę. Monumentalne sylwetki postaci w ujęciu do kolan wypełniają niemal całą przestrzeń obrazu. Innymi znanymi realizacjami wątku Tobiasza są m.in. „Wiosna. Krajobraz z Tobiaszem” z 1904 roku (Muzeum Narodowe w Poznaniu) – dzieło uznane za najbardziej nowoczesne w dorobku malarza pod względem ujęcia pejzażu, a także „Tobiasz z aniołami” z około 1908 roku (Muzeum Śląskie w Katowicach), gdzie zamiast jednego efeba towarzyszą chłopcu aż trzy i to pod postacią kobiet. Motyw wędrówki Tobiasza Malczewski lubił włączać niekiedy także w tło większych kompozycji, jak w przypadku tryptyku „Grosz czynszowy” z 1908 roku (Muzeum Narodowe w Poznaniu). Tymczasem w „Tobiaszu i parkach” z 1912 roku (Muzeum Narodowe w Poznaniu) malarz odwołał się do starotestamentowej historii ukazując tym razem niewidomego Tobiasza-ojca oczekującego cudownego leku.

Opowieść o Tobiaszu w 1910 roku u Malczewskiego zyskuje symboliczne przesłanie patriotyczne. Młode pokolenie uzdrowi cierpienia starego, wiosna przyniesie nową nadzieję. Patriotyczny wydźwięk obrazu podkreśla fakt, że sam Malczewski w swoich autoportretach utożsamiał się również z cierpiącym ojcem Tobiasza. Nie bez powodu na jednym z obrazów przedstawia się jako klęczącego w geście modlitewnym, podczas gdy to właśnie jemu mały Tobiasz przemywa oczy w asyście mitologicznych personifikacji przeznaczenia. Na to jak ważny i aktualny wydźwięk miała dla artysty przypowieść o Tobiaszu świadczy fakt powracania do niej w swoich obrazach nieustająco przez wiele lat. W mistrzowski, symboliczny sposób opracował go w jednym z najbardziej znanych, symbolicznych pejzaży Młodej Polski – Wiosna. Pejzaż z Tobiaszem (1904).

Poznań, kolekcja prywatna
Radom, depozyt w Muzeum im. Jacka Malczewskiego (2017-2024)
zakup w Polswiss Art (2017)
Desa Unicum, aukcja 14.12.2000, poz. 43
kolekcja Mieczysława Gąseckiego

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, ekspozycja stała (2017-2024).
Kraków, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Jacek Malczewski 1855-1929, lipiec – wrzesień 1939.

Literatura: Jacek Malczewski 1855-1929 [katalog wystawy], Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kraków 1939, poz. 32, s. 12.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.