Polswissart

Odmalowana przez artystę „Scena alegoryczna” ukazuje parę chłopów stojących przy ogrodzeniu wiejskiego gospodarstwa. Okryta wzorzystą chustą smutna kobieta patrzy gdzieś w dal, trzymając mały bukiecik, z którego wyciągnęła pojedynczy, zwiędnięty kwiat. Towarzyszący jej mężczyzna zgina się w pół, przechylając przez drewniany płot. Ściska on w ręku łopatę, drugą dłonią zasłaniając sobie twarz w geście niemocy i rozpaczy. W pierwszej chwili można by odnieść wrażenie, iż jest to realistyczny portret małżeństwa przechodzącego jakąś tragedię czy niedolę. Znając jednak symboliczną twórczość Malczewskiego wiadomo, że zrealizowana kompozycja nie odnosi się do świata rzeczywistego, a stanowi skomplikowaną metaforę. Obraz charakteryzuje „(...) rodzaj symboliki ukrytej pod warstwą działającą niemal anegdotycznie, rodzajowo. Najczęściej dzieje się tak wtedy, gdy w przedstawionej scenie nie występuje żaden przedmiot fantastyczny i nie mamy w niej do czynienia z sytuacją niezgodną z naszą wiedzą o świecie. Symboliczność tych dzieł (…) zdradza jedynie szczególne potraktowanie występujących w nich przedmiotów i postaci” (Ławniczakowa A., Jacek Malczewski, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1976, s. 57). Ukazana po obu stronach płotu para zachowuje się tak, jakby się nawzajem wcale nie zauważała. Silna ekspresja chłopa znacząco kontrastuje ze spokojną melancholią kobiety. Prezentowane dzieło w istotny sposób akcentuje rolę ogrodzenia, umownie wyznaczając granicę pomiędzy realnością a imaginacją. Mężczyzna należy tutaj do świata rzeczywistego i swego gospodarstwa, podczas gdy postać jego towarzyszki tworzy jakąś sugestywną nad-rzeczywistość. Cóż za alegorię chciał odmalować Malczewski? Choć pełne znaczenie obrazu chyba na zawsze pozostanie niewyjaśnione, można odczytać pozostawione przez artystę poszlaki. Na tle bladego, wiejskiego pejzażu odcina się smutne, gołe, jakby uschnięte drzewo. Razem ze zmarniałym kwiatem w ręku kobiety i niemal gołą ziemią wokół domostwa, naznaczoną raptem kilkoma lichymi roślinami, sugerować mogą przyczynę boleści chłopa. Rozwijając wielokrotnie w swej sztuce dyskurs na temat przemijania i losu człowieka, artysta najprawdopodobniej chciał odwołać się w tym wypadku do metaforycznej jesieni życia. Mężczyzna opłakuje jakąś swoją stratę – może być to wygasła młodość i szansa na odnalezienie szczęścia w miłości lub też odejście kogoś bliskiego i ukochanego. Może jest nią postać kobiety po drugiej stronie ogrodzenia? Znaczącą cechą obrazu są dwie daty widniejące przy sygnaturze. Rok 1898 był dla artysty szczególny, gdyż zmarła mu wówczas matka, Maria z Korwin-Szymanowskich Malczewska. Wtedy też zdecydował się on zapoczątkować swój cykl alegorycznie poświęcony śmierci i motywowi Thanatosa, niekiedy łącząc go w symbiozie z miłością. Jak zauważa badaczka okresu Młodej Polski, Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska: „Szczególną scenerią, w której Jacek Malczewski »osadzał« moment śmierci, był próg domu” (Krzysztofowicz-Kozakowska S., Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Wyd. Kluszczyński, Kraków 2008, s. 25). Tak samo rozumianym progiem może być w przypadku „Sceny alegorycznej” płot wokół wiejskiego ogródka, symbolicznie zamykający kres ludzkiego życia. Drugą datą znajdującą się na płótnie jest z kolei 18 sierpnia 1910 – wykazująca z pewnością moment ukończenia dzieła. W tym też roku artysta powrócił do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, mianowany profesorem zwyczajnym, rozpoczynając ważny, dojrzały okres swego życia. Oferowana kompozycja to przykład doskonale wyrażonej środkami plastycznymi głębi poetyckiej. Szczera, pełna melancholii i przepojona liryzmem, w swej warstwie symbolicznej jest mocno złożona. Stanowi wyzwanie dla odbiorcy, tak jak to lubił czynić Malczewski – a to wszystko w aurze prawdziwego piękna i folkloru polskiej wsi.

Poznań, kolekcja prywatna Desa Unicum, aukcja 18.03.2010, poz. 32

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, 4 października 2019 - 1 marca 2020.

Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego [katalog wystawy], wyd. Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2019, poz. 33, s. 49.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.