Polswissart

Prezentowany portret, namalowany przez Malczewskiego w 1916 roku, ukazuje eleganckiego mężczyznę w sile wieku. Jest nim baron Jan Albin Goetz-Okocimski – znany w kraju działacz polityczny, gospodarczy i społeczny, hojny filantrop, a przede wszystkim wielki przedsiębiorca, zwany w międzywojniu nie bez kozery „królem piwa”. Dziedzicząc założony przez ojca browar okocimski, rozwinął go do tego stopnia, że jeszcze przed pierwszą wojną stał się on największym tego typu zakładem w Galicji i jednym z największych w całym Cesarstwie Austro-Węgierskim. Przemysłowiec zakupił i wyremontował także browar krakowski, zwany od tego momentu Browarem Krakowskim i Fabryką Przetworów Słodowych J. Goetza. W okresie powstania obrazu, Okocimski był już postacią znaną i poważaną, pełniąc wiele ważnych funkcji politycznych. Działał jako marszałek szlachty powiatu brzeskiego, prezes Koła Polskiego w Wiedniu, wkrótce miał też zostać członkiem polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Z kolei przed wybuchem wojny był posłem do austriackiej Rady Państwa i opowiadał się za pełną niepodległością Polski. Mimo niemiecko-czeskich korzeni, Okocimski czuł się Polakiem i podkreślał swoje przywiązanie do kraju i polskich tradycji. „Tu żyjemy, jemy polski chleb, będziemy więc Polakami” – mówiło się u niego w domu (cyt. za: Gawlik J. S., Działalność rodziny Goetzów-Okocimskich w Krakowie, Galicji i Polsce południowej, [w:] „Małopolska”, r. XX, 2018, s. 299). Przez lata życia, fabrykant zaskarbił sobie wielki szacunek podwładnych i miejscowej ludności. Mówiono o nim „ojciec ubogich”, a w opasłych tekach w krakowskim archiwum państwowym zachowały się stosy listów, podań i próśb od osób prywatnych, firm, instytucji czy stowarzyszeń, jakie codziennie trafiały na jego biurko. Utrzymywał kasę chorych i szpital, wybudował wiejskie szkoły i osiedle dla robotników przy browarze, fundował stypendia dla uzdolnionej młodzieży wiejskiej. Działał na rzecz rozwoju regionu. Przyczynił się do powstania galerii w krakowskich Sukiennicach, współfinansował budowę Teatru im. Juliusza Słowackiego i powstanie pomnika Adama Mickiewicza na krakowskim rynku. Był ponadto współorganizatorem założenia Targów Poznańskich. Za zasługi na polu pracy obywatelskiej oraz podniesienia jakości przemysłu i rolnictwa, został wpierw uhonorowany tytułem barona z herbem własnym Goetz II i dewizą „Pracą i Prawdą”, a pod koniec życia otrzymał również Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Przedstawiony na płótnie przez Malczewskiego, Jan Albin jawi się jako człowiek wielkiej kultury osobistej i autorytet społeczny. Opierając się o brzozowy wiejski płot, stoi wyprostowany, z założonymi rękami i brodą lekko uniesioną do góry. Ukazany en face, w garniturze i pod krawatem, patrzy spokojnie i pewnie przed siebie, jakby przyglądając się z perspektywy czasu wszystkim swoim osiągnięciom. Jego świetnie malowana, plastyczna sylwetka mocno odcina się od jasnego, jakby wyblakłego tła. Wśród pól rodzimego krajobrazu, w oddali po prawej stronie majaczą dwie postaci, dopełniając symbolicznie kompozycję. Zaczerpnięte ze środowiska chłopskiego, są to kobieta z tobołkiem na plecach i klęczący przed nią mężczyzna z rękami uniesionymi w górę, w błagalnym geście. Czy to alegoria miłosierdzia? A może personifikacja niepodległej Polski, w końcu przybywającej do rodaków? Narodowowyzwoleńczy cel przyświecający sztuce Malczewskiego i jego zamiłowanie do polskości były mocno pokrewne z ideami wyznawanymi przez Okocimskiego. Malarz w doskonały sposób oddał psychologiczny portret nietuzinkowej i ważnej dla rozwoju kraju persony, która nie tylko stworzyła imperium piwa, ale przede wszystkim miała na względzie dobro ludu.

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, Galeria Art Rytel

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.