Polswissart

Rita, a właściwie Margherita Sacchetto, prekursorka tańca nowoczesnego, aktorka, członkini bohemy i muza malarzy, była jedną z najbardziej intrygujących postaci światowej sceny artystycznej okresu międzywojennego. Pochodząca z artystycznej rodziny muzyków i malarzy o włoskich i austriackich korzeniach, rozpoczęła swoją karierę taneczną w Wiedniu w 1906 roku. Wkrótce potem ruszyła w trasę po Europie i Ameryce, szybko zyskując rozgłos. Była stałym gościem na rosyjskich, włoskich i hiszpańskich dworach królewskich, zachwycali się nią krytycy, pisały o niej gazety. W 1913 roku zadebiutowała jako aktorka duńskiej wytwórni filmowej Nordisk Film. Jednocześnie w swojej pełnej przepychu willi w Berlinie prowadziła szkołę tańca. Tam też poznała młodego polskiego rzeźbiarza i arystokratę – Augusta Zamoyskiego. W 1917 roku para wzięła ślub. Gdy parę lat później młode małżeństwo przeprowadzało się do Zakopanego, Sacchetto była u szczytu swojej międzynarodowej kariery. Pojawienie się artystki tego kalibru nie przeszło w Polsce niezauważone. Występy z jej udziałem cieszyły się ogromnym zainteresowaniem i były towarzyskim wydarzeniem. „Znakomita tancerka, którą krytyka fachowa zalicza do najlepszych tancerek świata jest wprost idealnym zjawiskiem na polu sztuki tanecznej i stwarza prawdziwe poematy czarem swej cudownej sztuki” – pisał w październiku 1923 roku Dziennik Bydgoski, zapowiadając występ Sacchetto w tamtejszym Teatrze Miejskim („Dziennik Bydgoski” nr 226, z dn. 2.X.1923, s. 6). Zakopiańska willa „Forma”, w której zamieszkała Sacchetto z Zamoyskim, była miejscem ożywionych spotkań artystycznych. Gromadziła przedstawicieli tworzącej się grupy ekspresjonistów polskich (przyszłych formistów) – braci Pronaszko, Tytusa Czyżewskiego, Tymona Niesiołowskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza. Ten ostatni zaliczał się do grona najbliższych przyjaciół Zamoyskiego i był przez niego wprost uwielbiany. Sacchetto brała czynny udział w tych posiedzeniach, czerpiąc z nich inspirację do własnych artystycznych poszukiwań na polu tańca. Z Witkacym powiązała ją miłość do teatru. Artysta w listach do żony pisanych na przestrzeni lat 1923-1927, kilkukrotnie wspominał o tancerce i prowadzonych z nią rozmowach, które miały dotyczyć spektakli. W liście z 28 listopada 1924 roku Witkacy pisze o mającym się nazajutrz odbyć spotkaniu z Sacchetto. Najprawdopodobniej to właśnie w trakcie tego spotkania powstał oferowany portret, malowany w czystym typie E i „na trzeźwo” – bez tak lubianych przez artystę używek. Sportretowana kobieta o dużych ciemnych oczach ukazana została w charakterystycznym wysokim kapeluszu, znanym z wielu stylizacji słynnej tancerki. Owinięta czerwonym szalem, w dużym ciemnym palcie, spogląda przed siebie zamyślonym, lekko nieobecnym spojrzeniem. Stateczna powaga wizerunku eleganckiej damy skontrastowana została przez czerwień szalu i dopasowaną doń kolorystycznie szminkę. Sacchetto była niewątpliwie piękną kobietą i owo piękno udało się Witkacemu zamknąć w jedynym znanym jej portrecie jego autorstwa.     

Polska, kolekcja prywatna
zakup w Centrali Przemysłowo-Handlowej „Veritas” w Warszawie (1968)
Warszawa, kolekcja Leokadii Janiszewskiej
Zakopane, kolekcja Teodora Białynickiego-Birula

Literatura: Degler J. [red.], Witkiewicz S. I., Listy do żony 1923-1927, tom 1, wyd. PIW, Warszawa 2015, s. 44, 263. Katalog zbioru Teodora Białynickiego-Birula, sporządzony przez syna, Michała ok. 1957, rkps Biblioteka Narodowa (obecnie zaginiony), nr kat. 15. Jakimowicz I., Stanisław Ignacy Witkiewicz. Katalog dzieł malarskich, wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1990, poz. 525, s. 87.

Lepiej jednak skończyć nawet w pięknym szaleństwie niż w szarej, nudnej banalności i marazmie.

– Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkiewicz S. I., Czysta Forma w teatrze, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s. 97)

Stanisław Ignacy Witkiewicz – Witkacy – był pisarzem, dramaturgiem, grafikiem, karykaturzystą, malarzem, a przede wszystkim portrecistą. To jeden z czołowych przedstawicieli polskiej sztuki początku XX wieku, syn malarza i twórcy stylu zakopiańskiego Stanisława Witkiewicza. Ojciec był zdania, że tradycyjne szkolnictwo jest ograniczające, dlatego małego Stasia uczyli w domu nauczyciele pozwalający mu na samodzielne rozwijanie zainteresowań. Z jednej strony otrzymał on wykształcenie rozległe, z drugiej zaś niesystematyczne. Stało się to w dorosłym życiu artysty przyczynkiem do kąśliwych uwag zarzucających mu brak dyscypliny w logicznym formułowaniu poglądów.

W trybie przyśpieszonym skończył kurs oficerski i we wrześniu 1915 roku odkomenderowano go na front w stopniu podchorążego. Został dowódcą czwartej kompanii, a w uznaniu zasług w lipcu 1916 roku mianowano go podporucznikiem elitarnej Lejb-Gwardii Pułku Pawłowskiego. W tym samym miesiącu Witkacy został ciężko ranny podczas bitwy koło wsi Witoneż w zachodniej części Ukrainy (wśród przeciwników armii rosyjskiej były tam oddziały Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego). Na front już nie powrócił. Zwolniony z wojska pod koniec 1917 roku był świadkiem rewolucji październikowej. Zdaniem części badaczy brał w niej udział i nawet został przez żołnierzy wybrany komisarzem politycznym, choć brak na to dowodów. Sam Witkacy, powściągliwy w udzielaniu informacji o rosyjskich doświadczeniach w tamtych latach napomykał, że wśród pułkowych oficerów był jedynym, który podkomendnych nie karał cieleśnie.

Swój kunszt artystyczny młody Witkiewicz rozwijał w krakowskiej ASP w pracowni samego Józefa Mehoffera. Podobnie jak ojciec był nie tylko artystą, ale i teoretykiem – autorem m.in. teorii Czystej Formy, wedle której sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości, lecz budzić uczucia metafizyczne, a poszczególne elementy dzieła powinny być skomponowane w taki sposób, aby jego struktura umożliwiła jednostce zaznanie „metafizycznej dziwności”.

Dość szybko jednak, bo w już w 1925 roku Witkacy zrezygnował z tak zwanego malarstwa istotnego, poświęcając się sztuce portretowej. Jego teorie nie zostały przyjęte ze zrozumieniem przez środowisko artystyczne, czuł się w związku z tym wypchnięty poza jego margines i rozgoryczony. Dał temu wyraz w powieści „Pożegnanie jesieni” (1925) pisząc: „Minęły czasy metafizycznej absolutności sztuki. Sztuka była dawniej jeśli nie czymś świętym, to w każdym razie „świętawym” – zły duch wcielał się w ludzi czynu. Dziś nie ma w kogo – resztki indywidualizmu życiowego to czysta komedia – istnieje tylko zorganizowana masa i jej słudzy. Od biedy zły duch przeniósł się w sferę sztuki i wciela się dziś w zdegenerowanych, perwersyjnych artystów. Ale ci nikomu już nie zaszkodzą ani pomogą: istnieją dla zabawy ginących odpadków burżuazyjnej kultury”.

Założył Firmę Portretową „S. I. Witkiewicz”, dla działalności której opracował szczegółowy regulamin: „Ponieważ, jak mi to kiedyś w tramwaju powiedział Axentowicz, portrecista powinien mieć nerwy jak postronki, stworzyłem sobie regulamin, który ma pozory humorystyczne, a jest wynikiem ponurych doświadczeń. (...) Dlatego przyjąłem zasadę: KLIENT MUSI BYĆ ZADOWOLONY. Wszelka krytyka i poprawki są wykluczone” (Witkiewicz S. I., Regulamin Firmy Portretowej, 11 IV 1925 r.). Jego portrety malowane pastelami i kredkami na papierze podlegały surowej typologii. Nierzadko powstawały pod wpływem silnie odurzających leków, alkoholu i narkotyków – Witkacy dokumentował swój stan firmując prace specjalnym autorskim kodem. Różnorodność stworzonych w ten sposób wizerunków jest ogromna. Fantazja i humor jakimi operował artysta sprawiają, że każdy z nich jest wyjątkowy. Działalność portretowa Witkacego przyniosła mu sławę i uznanie, stając się jednocześnie jednym z najdłużej trwających cyklów malarskich w historii polskiej sztuki nowoczesnej.