Polswissart

Może do najważniejszych zadań sztuki obecnie należy wyznaczanie i obrona miejsca pustego dla mentalnej inicjatywy indywiduum ludzkiego.
– Jan Berdyszak (Szkicownik nr 65, 1973 – 75)

Jan Berdyszak operuje przeważnie formami geometrycznymi. Traktuje je jednak tylko jako środki do przedstawienia problemów podstawowych dla egzystencji człowieka. Jednym z najważniejszych problemów przez niego podejmowanych jest przestrzeń, pojmowana jako zagadka bytu. W latach 50-tych, kiedy artysta odbywał studia na poznańskiej PWSSP, jego postawa twórcza była odosobniona. Patrząc dziś, z perspektywy późniejszych wydarzeń w sztuce, twórczość Berdyszaka, która zdecydowanie wychodzi poza obręb samej plastyki, nikogo nie dziwi , wręcz przeciwnie – zachwyca przenikliwością i odkrywczością. Prace powstałe w latach 70-tych charakteryzuje czystość i oszczędność użytych form geometrycznych. Nie są one jednak banalnie prostymi, regularnymi kwadratami czy prostokątami. Jest to geometria, jak pisze Bożena Kowalska – przezwyciężona. Artysta używa w tych pracach barw jednolitych, o niedostrzegalnej wręcz, idealnie gładkiej fakturze. Barwy są zawsze czyste, intensywne i świetliste. Jedną z najważniejszych rzeczy w twórczości Berdyszaka z tego okresu jest pusta przestrzeń. Puste obszary w obrazach wycięte są bądź wewnątrz, a więc zamknięte jakby ramą albo otwierają się dla przepływu przestrzeni u dołu i u góry albo też dzielą obraz na dwie odsunięte od siebie części, odpychające lub przyciągające się nawzajem, jak w prezentowanej pracy. Twórczość Berdyszaka mówi o nieuchwytności fenomenu przestrzeni. To właśnie z niego uczynił artysta główne tworzywo swej sztuki.

Od momentu stworzenia formatu integralnego w moich obrazach nie chodzi już tylko o konstruowanie płaszczyzny obrazu, ale o konstruowanie porządkujące całe otoczenie obrazu. Tym samym otoczenie (ściana) staje się częścią obrazu, przyporządkowaną i porządkującą. Obraz otwiera się na otoczenie i nowe możliwości konstrukcyjne. Budować obraz znaczy teraz budować (porządkować) otoczenie, czyli to, co istnieje nierozdzielnie z obrazem i jego treścią. – Jan Berdyszak

(Jan Berdyszak. Prace 1960-2006, Poznań 2006, s. 281)

Wiodącym motywem sztuki Jana Berdyszaka jest przestrzeń. Wokół tej tematyki skupiały się poszukiwania artysty od momentu ukończenia w 1958 roku studiów w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Przestrzeń – otaczająca, wypełniająca czy przenikająca obiekt – oraz sytuacje przez nią aranżowane, towarzyszyły artyście w zgłębianiu problematyki istoty obrazu. Od najwcześniejszych prac zrywał on z powszechnie przyjętymi dla malarstwa formatami, tworząc obrazy koliste, pełne i fragmentaryczne. Przeprowadzane metamorfozy dotyczyły zarówno blejtramu jak i powierzchni płótna, która nawet jeśli pozostawała tradycyjnie prostokątna, zapełniana była układem pionowych bądź poziomych kół bądź ich wycinków – czyli reszt. Co wyjątkowe, artysta lubił określać całą swoją twórczość właśnie mianem „reszty reszt” (Zboralska K., 101 polskich artystów współczesnych. Wybitnych, uznanych, debiutujących, wyd. Artinfo, Warszawa 2019, s. 18).

Od połowy lat 60. malarz tworzył cykl „Obraz strukturalny z kołem”. Głównym założeniem tej przełomowej serii, ukierunkowującej dalsze poszukiwania Berdyszaka, stały się wewnętrzne lub zewnętrzne (w stosunku do obiektu) wycięcia o geometrycznych kształtach. Podkreślały one istotę niewidzialnej części obrazu czyli towarzyszącej mu przestrzeni. Wraz z upływem czasu, kwestia „pustego” nabierała niemal równorzędnego znaczenia z tym co widzialne – samym obiektem. To, co fragmentaryczne, nieobecne czy wycięte, artysta podkreślał stosując mocny kontur, ostro załamującą się linię czy otwór wewnątrz kompozycji.

Berdyszak konsekwentnie przez lata zgłębiał problematykę granicy istnienia sztuki i rzeczywistości oraz wzajemności relacji zachodzących między obiektem, przestrzenią i obserwującym widzem. W tym kontekście artysta bliski jest op-artowym twórcom, takim jak Wojciech Fangor, którzy prowadzili podobne poszukiwania na gruncie zdecydowanie jednak bardziej malarskim. Berdyszak jawi się bardziej jako naukowiec. Poprzez konsekwentne operowanie kolejnymi cyklami, sukcesywnie analizował interesujące go aspekty.

W latach 70. zajął się tematem przestrzeni jako pustki oraz jako wstępu do przezroczystości. Rozpoczął swoją słynną serię „Passe-partout”, do której realizacji używał przezroczystych materiałów i drewna. Samo słowo „passe-partout”, oznaczające „przejście ku całości”, zdaje się doskonale syntetyzować poszukiwania twórcze Berdyszaka. Artysta podążał od nicości przez transparentność po to, co widzialne i namacalne – obiekt. W jego całym ciągu twórczym, nadrzędną pozostaje idea i jej szczegółowa analiza, co odbywa się kosztem materiału, czyli samego dzieła. Stąd Berdyszak z taką łatwością eksperymentował z rzeźbą, używając do niej nie tylko szkła i drewna, ale też blachy czy emaliowanych elementów – wszystkiego co pozwalało mu na budowanie rozmaitych układów. Jego sztuka łamie po dziś dzień wszelkie konwencje tradycyjnego warsztatu malarza. Okrągłe blejtramy, wycięcia w płótnie, kompozycje-obiekty, układy wieloczęściowe – poszukiwania te służyły zobrazowaniu pojęcia otwartości i nieskończoności, konfrontacji obrazu z jego otoczeniem. Bez względu na formę jaką przyjmuje dzieło, wyróżnikiem artysty pozostaje analityczna postawa, naukowy charakter i konsekwencja w realizowaniu swojej wyjątkowej koncepcji.