Polswissart

Na gładkich wodach jeziora, w pogodny letni poranek, w brzasku pomarańczowofi
oletowej poświaty budzącego się na horyzoncie słońca, rozłożyły swe płaskie zielone
liście nenufary, anektując niemal cały pierwszy plan obrazu. Dalej, po lewej kępa
zbitego, gęstego, jeszcze ciemnozielonego sitowia i trzcin, wrzynająca się klinem
w błękitno-żółtawą tafl ę wody. U schyłku ciemnofi oletowego nieboskłonu, po prawej,
wyraźnie odcina się równie ciemna, rozłożysta korona samotnego drzewa. Niebo
błękitno-żóltawe, opromienione świetlistym pasmem fi oletów i oranży budzącego się
dnia. Scena emanuje kojącym spokojem natury.

fragment z tekstu autorstwa Tadeusza Matuszczaka na temat obrazu Józefa Chełmońskiego pt. Brzask

Prezentowany obraz Brzask powstał w latach 1893-94 po powrocie artysty z Paryża, w jednym z najlepszych okresów w twórczości Chełmońskiego. Był to czas uznania w kraju i przychylności ze strony krytyków, którzy w jego malarstwie podkreślali wpływ impresjonizmu, neoromantyzmu i symbolizmu. Niezwykły zmysł obserwacyjny łączył Chełmoński z doskonałym warsztatem. Prace z tego okresu przepełnione są nastrojowością, liryzmem a rolę pierwszoplanową odgrywa światło. Chełmoński jak nikt inny umiał dotknąć istoty pejzażu, przeniknąć mistyczną tajemnicę natury. Świt, podobnie jak zmierzch i noc, był ulubioną porą dnia artysty. Unoszące się nad ziemią mgły i zimne światło budzącego się dnia spowijały pejzaż pozwalając wyjść na pierwszy plan grze barw i walorów.
Dzieło Chełmońskiego przez blisko sto lat uchodziło za zaginione. Ostatnia o nim informacja pochodzi z 1927 roku - wystawiany był wówczas w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Ponowne odnalezienie obrazu wiąże się z wydaniem w 2014 roku publikacji autorstwa Tadeusza Matuszczaka pt. Chełmoński poszukiwany obejmującej prace artysty, o których słuch zaginął.

Wystawa Dzieł Chełmońskiego, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, Warszawa, luty-kwiecień 1907.
Wystawa Dzieł Józefa Chełmońskiego, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kraków, maj-czerwiec 1907.
Wystawa Dzieł Józefa Chełmońskiego, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Lwów, lipiec 1907.
Wystawa Dzieł Józefa Chełmońskiego, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, Warszawa, lipiec - sierpień 1927.
Stała wystawa monografi czna Józefa Chełmońskiego, Pałac w Radziejowicach, od maja 2015.

Katalog wystawy. Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim. Wystawa Dzieł Chełmońskiego, Warszawa 1907, s. 16, poz. 89.
Katalog wystawy. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Wystawa Dzieł Józefa Chełmońskiego, Kraków 1907, s. 8, poz. 51.
Katalog wystawy. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie. Wystawa Dzieł Józefa Chełmońskiego, Lwów 1907, s. 9, poz. 45.
Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskiem za rok 1907, Warszawa 1908, s. 15.
Katalog wystawy. Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Warszawa. Przewodnik nr 25. Wystawa obrazów Wojciecha Gersona, Józefa Chełmońskiego. W lipcu
1927 roku, s. 28, poz. 85.
Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskiem za rok 1927, Warszawa 1928, s. 36.
Wiercińska J., Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1860-1914, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969, s. 50.
Matuszczak T., Chełmoński poszukiwany, Radziejowice 2014, s. 112, poz. 83.

Czy dziś mamy swoją twarz po Chełmońskim, tym wielkim poecie i artyście? Sarmata, Polak. W Paryżu nazywano go genialnym barbarzyńcą (…) Chełmoński bliski mi przez temat, kraj, poezję, pejzaż, szlachtę, lud, konie. Chełmoński także wielki poeta, wielki pan, syn ziemi. 

– Leon Wyczółkowski

Józef Chełmoński urodził się w 1849 roku w Łowiczu. Wielka artystyczna wrażliwość zaszczepiona została mu jeszcze w dzieciństwie przez ojca, z którym łączyła go silna, emocjonalna więź. W 1867 roku młody Józef zapisuje się do warszawskiej Klasy Rysunkowej, jedynej wówczas uczelni artystycznej w Królestwie Polskim. Jednocześnie z nauką w Klasie Rysunkowej Chełmoński wstąpił do prywatnej pracowni Wojciecha Gersona. Artysta zawsze podkreślał ogromną rolę, jaką w jego życiu twórczym odegrał Gerson, pisał o nim: "człowiek obdarzony gorącą miłością wszystkiego, co szlachetne i wielkie". Mistrz stał się głównym mentorem Chełmońskiego. Wpajana studentom zasada, że aby malować rzeczy wzniosłe, trzeba samemu się udoskonalić, stała się myślą przewodnią życia artysty. Pragnienie stania się dobrym, by móc wywołać potem to uczucie w widzu, jest widoczne w całej jego twórczości. W połączeniu z ogromnym naciskiem, jaki Gerson kładł na akademicki warsztat rysunkowy i studiowanie natury, idea ta dawała przyszłemu mistrzowi Chełmońskiemu najlepszą z możliwych podstaw studiowania malarstwa.

Na przełomie listopada i grudnia 1871 roku Chełmoński wyjechał na dalsze studia do Monachium. Ciekawostką jest, że stało się to przy wydatnej pomocy Maksymiliana Gierymskiego. Przekazał on swój obraz na loterię, dochód z której przeznaczony został na opłacenie pobytu Chełmońskiego w Monachium. W okresie jego pobytu rezydowała tamże cała kolonia artystów polskich na czele z Józefem Brandtem i Maksymilianem Gierymskim. Wokół tych dwóch uznanych skupiła się grupa młodszych, różnie uzdolnionych, których drogi artystyczne potoczyły się w bardzo różnych kierunkach, m. in. Wojciech Kossak, Jan Rosen, Stanisław Witkiewicz, Tadeusz Dowgird. Mówiło się nawet wtedy o czymś na kształt "polskiego Monachium", czyli dużej grupie polskich artystów, których oprócz polskości łączyły sny o wielkości, sztuka ale też nędza i najrozmaitsze dziwactwa.

Chełmoński nie studiował długo na Akademii, prawdopodobnie były to dwa semestry. Bardzo szybko postanowił poświęcić się tylko malowaniu, tym bardziej, że przy wydatnej pomocy Brandta i Gierymskiego mógł zbywać prace i posyłać środki rodzinie. Pomimo niewątpliwej przyjemności z obcowaniem ze sztuką dawnych mistrzów, którą miał okazję oglądać w Starej Pinakotece, czy też ze sztuką współczesną, prezentowaną wówczas na licznych wystawach, Chełmoński nie czuł się najlepiej w Monachium. Był najprawdopodobniej rozczarowany również Akademią i bardzo tęsknił. Nostalgii nie uleczyła nawet znaczna poprawa warunków materialnych. Pociechą i natchnieniem była w tym okresie poezja Adama Mickiewicza, a zwłaszcza Pana Tadeusza.

W 1874 roku Chełmoński wyjeżdża na Ukrainę i stamtąd wraca już do Warszawy. Pobyt na Ukrainie w pewien sposób ukierunkował dalszą twórczość artysty. Zyskała ona nowego ducha, swobodę i pokazała w pełni niezmiernie bliskie naturze oblicze artysty. Chełmoński pokochał kresy. Dzięki swojej fotograficznej pamięci motywy i tematy z Podola, Ukrainy, z biegiem lat z Wołynia, Pińszczyzny, Polesia i Litwy, stawały się tematem jego najlepszych prac (Babie lato, Przed odjazdem gości na Ukrainie, Stróż nocny). Zapamiętywał, a następnie malował w swojej sławnej pracowni, na ostatnim piętrze Hotelu Europejskiego w Warszawie.

Niestety wystawa w TZSP sztandarowych dzieł nie przyniosła zamierzonego efektu. Prace, o zgrozo, nie znalazły uznania ani wśród publiczności ani krytyki. Rozczarowany artysta postanawia więc wyjechać do Paryża, gdzie spodziewa się lepszego odbioru prac, mimo że jak sam pisze "(…) przywiązanie do swoich było mi podstawą czynów moich i zajęć, gdy mi tego zabraknie – sądzę, że mi znów tak źle będzie, jak już było". Dzięki pomocy tym razem Cypriana Godebskiego i jego żony, Chełmoński w połowie listopada 1875 roku wyjechał do Paryża. W miejscowości Neuilly wraz z Godebskim i Piątkowskim urządzili pracownie w jednym domu, który wkrótce stał się miejscem ówczesnych spotkań malarskich znajomych artystów. Chełmoński nie był jednak i w tym środowisku szczęśliwy. Ciągle tęsknił za krajem, ale też zapewne był rozgoryczony niezrozumieniem rodaków.

Sytuacje zmienił paryski Salon 1876 roku, gdzie obrazy artysty wzbudziły spore zainteresowanie marszandów, publiczności i krytyki. Chełmoński rozpoczął współpracę ze znanym marszandem Adolphem Goupilem. W jego korespondencji znaleźć można notatkę dotyczącą Chełmońskiego: "Od czasu Gericault nikt z taką siłą koni nie traktował". Prace artysty zaczęły być również sprzedawane w Ameryce, nabywcą był znany kolekcjoner Wiliam Stewart, a także Henry Gibson. Ostatecznie artysta pozostał w Paryżu dwanaście lat. Ukoronowaniem tego okresu było niewątpliwie Grand Prix na Wystawie Powszechnej w Paryżu. Był to czas dobrych warunków bytowych, spowodowanych dużą zbywalnością dzieł. Niemożliwe jednak było uniknięcie rutyny w tej sytuacji. Zamówień od sprzedających obrazów było dużo więcej niż prac. Normalnym stało się więc, że motywy zaczęły się powtarzać, a sam artysta czerpiący z pamięci, a nie ze świeżo przeżywanych emocji, popadł w swego rodzaju manierę, którą Chełmońskiemu, zwłaszcza przyjaciele, zaczęli wypominać.

Pobyt w Paryżu zapewnił Chełmońskiemu sławę w środowisku, dał niezależność finansową, ale uważa się, że niestety nie posunął go w rozwoju drogi twórczej. Można by na ten temat polemizować. Okres francuski przyniósł bowiem Chełmońskiemu zainteresowanie pejzażem. Stało się ono paradoksalnie przyczynkiem do odrodzenia twórczego, w innym charakterze, ale nie mniej artystycznie genialnego. Zmęczenie głośnym życiem paryskim, spadek cen obrazów i związane z tym pogorszenie sytuacji materialnej sprawiły, że Chełmoński wrócił do kraju. Za pożyczone pieniądze kupił niewielki majątek blisko Grodziska – Kuklówka i osiedlił się tam wraz z córkami, by poświęcić się teraz całkowicie malarstwu pejzażowemu. Dokonał również pewnego przewartościowania własnych dążeń, zwrócił się do religijności, mistyczności, a efektem tego były przepiękne pejzaże, liryczne krajobrazy z jedną myślą przewodnią, której nie sposób nie dostrzec podziwiając te prace: uwielbienie niemal panteistyczne dla przyrody połączone z poszukiwaniem religijnej prawdy. Józef Chełmoński zmarł w 1914 roku w swoim majątku w Kuklówce.