Polswissart

Po skończeniu Akademii ja i Szczuka zaczęliśmy robić sztukę nowoczesną, ale była wojna i nie mieliśmy żadnego kontaktu z Europą. Zapoznaliśmy się jedynie z ekspresjonizmem niemieckim, który trochę na nas wpłynął. Pewnego razu Szczuka powiedział mi, że podobno na Zachodzie istnieje sztuka abstrakcji geometrycznej nic nieprzedstawiająca. Pytałem go, jak to wygląda. Powiedział: „nie wiem”. Zaczęliśmy się długo zastanawiać, jak wykonać obraz geometryczny nieprzedstawiający. Wyobrażałem sobie, że w naturze najbliższe geometrii są gry i zacząłem rysować kształty gór – duże, mniejsze, małe – a na dole kilka geometrycznych kształtów, które wyglądały jak ludziki. Z tego rysunku zrobiłem duży obraz zatytułowany Anarchiści i wystawiłem go w Zachęcie wraz z formistami.
cyt. za: Ptaszkowska A., Wierzę w wolność, ale nie nazywam się Beethoven, wyd. słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2010, s. 107.

Począwszy od lat 60. w twórczości Stażewskiego pojawia się fascynacja bielą uosabiającą neutralność formy. Temat ten rozwija również w latach 70. malując monochromatyczne białe obrazy. Do tego okresu zalicza się oferowana praca Nr 49. Jest ona hołdem złożonym wielkiemu prekursorowi konstruktywizmu – Kazimierzowi Malewiczowi, którego polski artysta darzył wielkim szacunkiem i podziwem. Stażewski poznał Malewicza osobiście, uczestniczył w wykładach rosyjskiego artysty w trakcie jego pobytu w Warszawie pod koniec lat 20. Głoszona od 1914 roku przez Malewicza teoria „Suprematyzmu” z którą Stażewski zetknął się wówczas wywarła na nim duże wrażenie i miała wpływ na dalszy rozwój artystyczny. Obraz Stażewskiego Nr 49, namalowany kilkadziesiąt lat później w hołdzie Malewiczowi oddaje w istocie hołd sferze metafi zycznej dzieła sztuki, jego warstwie niewidzialnej, czystemu odczuciu, które Malewicz, a za nim Stażewski, przeciwstawiał rzeczywistości empirycznej.

Henryka Stażewskiego bez wątpienia zaliczyć należy do grona najbarwniejszych postaci polskiej sztuki powojennej. Malarz, pionier awangardy lat 20. i 30. XX wieku, reprezentant konstruktywizmu, współtwórca nurtu abstrakcji geometrycznej lat 60., 70. i 80 był autorem kompozycji reliefowych ale również projektantem wnętrz, dekoracji scenograficznych i plakatów. Stażewski był nie tylko współtwórcą polskiego ruchu awangardowego, lecz miał też bliski kontakt ze środowiskiem światowej awangardy. Więzy przyjaźni łączyły go z takimi artystami jak Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Michel Seuphor czy Theo van Doesburg. Henryk Stażewski studiował w latach 1913-1919 w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie w pracowni Stanisława Lentza. Należał do grupy ekspresjonistów polskich (od 1919 roku Formistów). Początkowo tworzył realistyczne akwarele w duchu impresjonizmu, akty, portrety oraz pejzaże. Po ukończeniu studiów w 1920 roku zadebiutował na wystawie zbiorowej w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. Już wówczas podejmował nowe wyzwania, których pierwszym ważnym owocem był ogłoszony w 1923 roku manifest konstruktywistów. Był członkiem-założycielem Grupy Kubistów, Konstruktywistów i Suprematystów „Blok” (1924-1926) oraz ugrupowań, które rozszerzyły założenia programowe Bloku – Praesens (1926-29) i a.r. (1929-1936). Był redaktorem czasopism „Blok” i „Praesens”. Po wojnie odgrywał wiodącą rolę w życiu polskiego świata artystycznego będąc współtwórcą tak ważnych inicjatyw jak m.in. powstania warszawskiej Galerii Foksal i ruchu wokół niej skupionego.

Sama twórczość Stażewskiego od początku związana jest z awangardą – od wczesnych kubistycznych rysunków poprzez fazę konstruktywistyczną i fascynację Strzemińskim po kompozycje z pogranicza abstrakcji i figuracji, które dominowały warsztat artysty na przełomie lat 40. i 50. Od lat 60. Stażewski opowiedział się całkowicie za abstrakcją geometryczną by znów w latach 70. poprzez tzw. reliefy malowane zanegować ich geometryczną strukturę i zasady regularnego rytmu kompozycyjnego. Galeria Annely Juda z siedzibą w Londynie od momentu powstania w 1960 roku reprezentowała współczesnych artystów brytyjskich, europejskich i międzynarodowych ze szczególnym uwzględnieniem mistrzów XX-wiecznej awangardy, skupionych wokół rosyjskiego konstruktywizmu, Bauhausu i holenderskiego ruchu De Stijl. Nic zatem dziwnego, że w 1982 roku Annely Juda zorganizowała indywidualną wystawę Henryka Stażewskiego uchodzącego już wówczas za czołowego reprezentanta awangardy Europy Wschodniej. Wystawa, która zebrała kilkanaście powstałych głównie w latach 70. malowanych kompozycji abstrakcyjnych, została otwarta 10 listopada 1982 roku. Parę miesięcy wcześniej – w lipcu tego samego roku – grupę podobnych prac z tego samego okresu pokazał Stażewski na wystawie w galerii Denise Rene w Paryżu.