Polswissart

W okresie paryskim (1914-1921) a zwłaszcza zaś od 1915 roku Dunikowski wykonywał w znacznej mierze portrety zlecane mu przez majętnych paryżan i przebywających w stolicy Francji obcokrajowców. Jego sytuacja materialna, w początkach emigracji trudna, ulegała stopniowej poprawie. W nowych sprzyjających okolicznościach czuł, że jego artystyczna indywidualność zaczęła się bardziej wyłaniać i nabierać kształtów. W tym czasie Dunikowski wykonał serię figur kobiecych na zlecenie bogatych mieszkanek Paryża – przede wszystkim Amerykanek i Francuzek. Chcąc sprostać wymaganiom swoich klientek z pieczołowitością oddawał ich eleganckie stroje i fryzury. Do przykładów rzeźb wyrafinowanych w detalu należą bez wątpienia „Amerykanka I” oraz „Francuzka”. Obydwie charakteryzują się wspólnym dla paryskich figur półpostaciowym ujęciem oraz dopracowanymi w szczegółach ubiorem i uczesaniem. Do jednej z paryskich figur zalicza się również oferowana „Półpostać kobiety”. Przedstawiona tu kobieta ubrana jest w luźną suknię o podwyższonym stanie, skrojoną w stylu Art Déco, z opadającą luźno i zakrywającą ramiona narzutą. Jej gładko zaczesane do tyłu włosy, rozdzielone po środku głowy przedziałkiem, upięte są tuż nad karkiem w niewielki ledwo zarysowany koczek. „Półpostać kobiety” w swym stroju przywołuje na myśl zarówno „Amerykankę I” jak i „Amerykankę II” lecz w charakterystycznym geście oparcia lewej ręki na biodrze i lekkim odchyleniu głowy w prawo nawiązuje zdecydowanie bardziej do ekspresyjnych rzeźb z początkowej fazy twórczości Dunikowskiego. Wyróżnia się tym z resztą na tle również innych paryskich figur kobiecych z tego samego okresu, które cechuje z jednej strony większe dopracowanie detalu – zauważalne zwłaszcza w modnych wówczas, wyrafinowanych fryzurach modelek – ale za to dużo większa bryłowatość przedstawienia. W „Półpostaci kobiety” Dunikowskiemu udało się połączyć modną stylistykę Art Déco z psychologiczną analizą modelki. Patrząc na tę niezwykłą rzeźbę widzimy nie tylko elegancką kobietę z wyższych sfer ale poprzez ekspresyjny gest ręki i odchylonej głowy z półprzymkniętymi oczyma dostrzegamy prawdziwą kobietę z jej charakterem. Jest ona poniekąd wyraźnym echem powstałego dekadę wcześniej cyklu „Kobiet brzemiennych” (1906). Były to pełnowymiarowe postaci kobiet odzianych w długie powłóczyste suknie i będących w stanie błogosławionym. Jedną z uwiecznionych w cyklu postaci miała być sama muza i kochanka Dunikowskiego – Sara Lipska – matka jego jedynego dziecka - córki Marii Xawery urodzonej w Belgii ale mieszkającej z matką w Paryżu. Sara Lipska była wówczas wziętą projektantką mody i strojów dla rosyjskiego baletu. Dunikowski po swoim przyjeździe do stolicy Francji krótko pomieszkiwał z nią i z córką, wiadomo, że miał z nimi bliskie relacje. Jest więc możliwe, że w oferowanej rzeźbie, wykonanej między 1916 a 1920 rokiem, artysta raz jeszcze zapragną przedstawić Sarę Lipską taką jaką zapamiętał z okresu poprzedzającego narodziny córki. Nadał jej jednak cechy charakteru silnej i ukształtowanej już kobiety potrafiącej z powodzeniem mierzyć się samotnie z życiem. Cechą charakterystyczną łączącą „Brzemienne” z „Półpostacią kobiety” jest ten sam rodzaj modelunku, ten sam ubiór i fryzura. Ekspresja uwidoczniona w geście stanowczo opartej na biodrze ręki i mocnym odchyleniu w tył głowy czyni jednak z „Półpostaci kobiety” rzeźbę niepowtarzalną.    

Lublin, Muzeum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Kolekcja mistrzów Krzysztofa Musiała, październik 2017 - wrzesień 2018.
Poznań, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Zapisy Przemian. Sztuka polska z kolekcji Krzysztofa Musiała, maj - czerwiec 2008.
Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Sztuka polska z kolekcji Krzysztofa Musiała, marzec - kwiecień 2008.
Warszawa, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie, Zapisy Przemian. Sztuka polska z kolekcji Krzysztofa Musiała, grudzień 2007 - luty 2008.
Szczecin, Muzeum Książąt Pomorskich w Szczecinie, Zapisy Przemian. Sztuka polska z kolekcji Krzysztofa Musiała, październik - grudzień 2007.
Wrocław, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Zapisy Przemian. Sztuka polska z kolekcji Krzysztofa Musiała, wrzesień - październik 2007.

Zapisy Przemian. Sztuka polska z kolekcji Krzysztofa Musiała [katalog wystawy], red. Ilkosz B., Wrocław 2007, s. 117.

Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie okiełznany żadnym prawem, nie ograniczony żadną siłą ludzką.

– Stanisław Przybyszewski (Przybyszewski S., Confiteor, w: Programy i dyskusje literackie Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław 1977, s. 239.)

Powyższe zdanie będące kwintesencją postrzegania roli artysty przez polskich modernistów mogłoby się stać mottem życia Ksawerego Dunikowskiego. Z perspektywy lat droga twórcza artysty ukazuje go jako człowieka przekonanego o własnym geniuszu, idącego własną ścieżką i niepokornego. Wiara w posłannictwo, awanturniczy charakter i nieprzejednanie sprawiły, że Dunikowski stał się prekursorem walki o należne rzeźbie miejsce jako odrębnej dziedziny sztuki. Ksawery Dunikowski pierwsze umiejętności w dziedzinie rzeźby zdobywał w pracowni Bolesława Syrewicza na warszawskim Zamku Królewskim. Jeszcze zanim rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1896) po raz pierwszy wystawił swoją rzeźbę w TZSP w Warszawie („Popiersie Me fi sto”). Aktywny politycznie Dunikowski popadając raz po raz w konflikt z władzami carskimi opuścił Warszawę i przeniósł się na studia do Krakowa. Krakowska uczelnia doceniła talent młodego artysty czego wyrazem było przyznanie mu w 1898 roku złotego medalu za pracę dyplomową („Portret Henryka Szczyglińskiego”). Na rozwój twórczy Dunikowskiego wpływ miał Stanisław Przybyszewski, który był duchowym przywódcą ówczesnej bohemy artystycznej Krakowa. Dunikowski był wiernym jego słuchaczem, bliskie mu były hasła nawołujące do zerwania z poprawnością akademicką, subiektywizacji procesu twórczego oraz eksperymentowania nawet kosztem niezrozumienia. W takim duchu powstawały wczesne prace, wykonywane w gipsie i glinie – jedynych materiałach poddających się szybkiej obróbce. Pozbawione były one realizmu, Dunikowski rzeźbił wysmukłe figury ludzkie o ekspresyjnej gestykulacji rąk, sprawiające wrażenie ruchu. Obok kompozycji symbolicznych tworzył portrety. W 1903 roku Dunikowski został profesorem rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Dwa lata później pokazał swoje prace na indywidualnej wystawie w Salonie Krywulta. Joanna Torchała w publikacji „Niepokorny Xawery Dunikowski” (wyd. Centrum Rzeźby Polskiej w Oro ńsku, 2011, s. 12) opisuje jak wielkie oburzenie wywołała ta wystawa. Podsycone ono było dodatkowo konfliktami towarzyskimi w jakie wdał się artysta w tym samym czasie. W wyniku tych wydarzeń Dunikowski zyskał sobie równie dużo wrogów co obrońców. Nie przeszkodziło mu to zaszokować publiczność po raz kolejny prezentując w warszawskiej Zachęcie w 1907 roku cykl rzeźb pt. „Kobiety brzemienne”. Artysta pozbawił je postumentów ustawiając figury kobiet bezpośrednio na ziemi, co zatarło granicę między widzem a dziełem. W 1910 roku przeniósł się do Krakowa skąd coraz częściej wysyłał swoje prace na zagraniczne pokazy (Antwerpia, Rzym, Berlin). W 1914 roku Dunikowski wyjechał do Paryża i stamtąd dalej do Londynu. W tym samym roku powrócił do Francji i otworzył pracownię nad Sekwaną przy ul. F. Gilbert. Pracował samodzielnie a inspirację czerpał zarówno z kubizmu jak i starożytnych dokonań rzeźby egipskiej i greckiej. Przyjaźń ze sławnym fryzjerem i projektantem mody Antoine Cierplikowskim otworzyła Dunikowskiemu kontakt z bogatą klientelą paryską, dla której tworzył liczne portrety. W 1921 wrócił do Krakowa by objąć katedrę rzeźby na Akademii Sztuk Pięknych. Wykonał wówczas m.in. monumentalną kompozycję architektoniczną „Pomnik wdzięczności Ameryce” (1921). W 1923 roku rozpoczął wieloletnią pracę nad cyklem „Głów wawelskich”, jednym z najwspanialszych swoich dzieł. Nowatorstwo objawiające się w subiektywnym potraktowaniu 70 portretów nie zyskało aprobaty środowiska artystycznego i ostatecznie głowy nie zostały uwzględnione w dekoracji Wawelu. Mimo osobistego rozżalenia jakie Dunikowski odczuwał z powodu odrzucenia projektu okres lat dwudziestych był czasem sukcesów twórcy, który już wówczas cieszył się mianem najwybitniejszego polskiego rzeźbiarza. Dobrą passę przerwał wybuch II wojny światowej. 15 maja 1940 roku Dunikowski został aresztowany przez gestapo i ostatecznie przewieziony do Auschwitz, z którego po wyzwoleniu powrócił do Krakowa w 1945 roku. Szybko odnalazł się w nowej socjalistycznej rzeczywistości. Wykonał kolejno dwa monumentalne zlecenia – „Pomnik czynu powstańczego” (1945) na górze św. Anny oraz „Pomnik wdzięczności armii radzieckiej” w Olsztynie (1949). W 1949 roku przyznano Dunikowskiemu Order Budowniczego Polski Ludowej. Artysta bardzo liczył na rolę państwa jako mecenasa sztuk, w tym rzeźby. Wkrótce jednak przyszło rozczarowanie. Twórczość Dunikowskiego nie mieściła się w pojęciu sztuki wyznawanej przez władzę socjalistyczną. Z drugiej strony rzeźbiarz będący spadkobiercą modernistycznej wizji artysty nie zamierzał ulec narzuconym wymogom. W tym czasie stworzył dwie kontrowersyjne rzeźby największych przywódców Rosji Radzieckiej – „Portret Lenina” (1949) i „Stalin” (1954). W okresie powojennym powrócił do malowania. Pozwalało ono realizować się twórczo gdy z przyczyn zdrowotnych coraz trudniej było mu rzeźbić.