Polswissart

Szukał Malczewski rozwiązania straszliwej zagadki i znalazł je w proroctwie Ezechjela. Ezechjelowi położył Bóg rękę na czole i dał mu moc uczynić, aby zbiegły się, zrosły i zmartwychwstały kości poległych. W co się obróci ich śmiertelna ofiara, jakim życiem zakwitnie pobojowisko? Malczewski kurczowo chwyta się wiary, że życie – piękniejsze życie powróci. (Heydel A. Jacek Malczewski. Człowiek i artysta. Kraków, 1933)

Księga Ezechiela zaliczana jest do kanonu Biblii zarówno przez wyznawców judaizmu, jak i chrześcijaństwa. Opisuje widzenie, w którym Bóg ukazuje prorokowi wizję kary dla narodu Izraela za liczne przewinienia i kary. I można sądzić, że straszy swój lud lub grozi, a wymowa tej wizji jest wręcz odwrotna. Bóg ostrzega swój naród, wybiera proroka, którego natchnie wizją i dzięki temu powstanie on jeszcze większy i silniejszy. Spośród czterech wizji, którymi Bóg przemówił do Ezechiela najbardziej uwznioślająca jest ta, w której morze kości na powrót nabiera kształtu i przyobleka się w ludzką postać. Jednym słowem wizja z martwych powstania. Bóg bowiem mówi, że na końcu życiowej drogi czeka nas sąd ostateczny, a po nim nowe życie. Prawda ta w 1917 roku zaprzątała myśli Malczewskiego z innego również powodu. Oto na rok przed odzyskaniem niepodległości zmęczony naród wyczekuje wizji wyzwolenia. Naród zmęczony jest niewolą, ale też osłabiony stratami swoich największych bohaterów. Powoli rodzi się jednak nadzieja, że ojczyzna podobnie jak na sądzie ostatecznym dusze, przyoblecze się w ciało i wstanie z martwych. Postać natchnionego Ezechiela na pierwszym planie zapatrzona jest w coś widocznego tylko jemu. W cudownym geście wsparcia Ezechiel trzymany jest od tyłu za ręce przez Chrystusa w koronie cierniowej, którego postać wpisana jest w półtransparentny trójkąt. Ezechiel jest natchniony przez Ducha Świętego i wspierany przez Chrystusa, czyli ma za sobą całą Trójcę Świętą. W domyśle Polska dzięki boskiej pomocy zrzuci również okowy, a najwięksi jej synowie żyć będą po wsze czasy. Jacek Malczewski stworzył dosłownie kilka prac z przedstawieniem wizji Ezechiela. Zawarty w tych obrazach podwójny przekaz stanowi o niezwykłej wartości symbolicznej tych prac i ogromnym ładunku emocjonalnym, jaki artysta w nich ukrył. Obok takiej pracy nie sposób przejść obojętnie. Wstrząśnięta twarz Ezechiela, a jednocześnie uwznioślona, jakby nie z tego świata, bo widząca rzeczy niedostępne śmiertelnikom i ukazujące się oczom widza morze szkieletów podnoszących się do życia. Rzadko mamy do czynienia z obrazem o takiej klasie malarskiej i wielowartstwowej symbolice. Wprawdzie Malczewski słynie ze swoich przedstawień historycznych, wizjonerskich, czy mistycznych wywodzących się zarówno z greckiej mitologii, wiary chrześcijańskiej, ze Starego i Nowego Testamentu, ale tylko naprawdę nieliczne prace zostały stworzone z taka pieczołowitością i pasją. Wielką tajemnicą tej pracy jest właśnie ta warstwa duchowa, która może być odczytywana na wielu poziomach. Najbardziej oczywistym jest oczywiście odniesienie do Księgi Ezechiela, ale zaraz potem nasuwa się potwierdzona choćby u A.Heydla wizja narodowowyzwoleńcza. A najbardziej bliską odbiorcy jest osobista wizja, jaką każdy z nas przyglądając się tej pracy wysnuje. Najbardziej ważny wydaje się być dla współczesnego człowieka ów pełen siły, wiary i wsparcia gest, w którym Chrystus przekazuje wizję prorokowi. Gest trzymania za ręce, który dawał nadzieję w 1917 roku, daje ją również i dziś.

Polska, kolekcja prywatna
Sotheby's London, aukcja 09.04.2002, poz. 59
Londyn, kolekcja spadkobierców Artura Wohl (1971)
Kraków, kolekcja Artura Wohl (1939)

Kraków, Jacek Malczewski 1855-1929, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, 7-9.1939.

Jacek Malczewski 1855-1929 [katalog wystawy], wyd. TPSP, Kraków 1939, nr.171.
Heydel A., Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933, tabl. 45.
Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Ossolineum, 1968, il. 86.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.