Polswissart

Na szczególne podkreślenie zasługuje znamienny tytuł pracy. W mitologii greckiej dziewięć córek Zeusa ucieleśniało dziewięć opiekunek różnego rodzaju sztuk i nauk: poezji, komedii, tragedii, epiki, muzyki, astronomii, historii, gry na flecie i tańca. W 1918 roku, kiedy Jacek Malczewski malował portret prawdopodobnie nie istniało jeszcze oficjalnie pojęcie, które dzisiaj funkcjonuje szeroko, pojęcie dziesiątej muzy na określenie opiekunki sztuki filmowej. Po raz pierwszy w literaturze określenia tego użył Karol Irzykowski w wydanej w 1924 roku pierwszej w Polsce a być może i na świecie monografii poświęconej sztuce filmowej pod znamiennym tytułem Dziesiąta muza: zagadnienia estetyczne kina. Pierwsze filmy nieme pojawiły się jednak już w pierwszym dziesięcioleciu XX w i zapewne Malczewski, a być może Sozańska musieli o nich słyszeć. Czy tytuł jest wyrazem marzeń Marii Sozańskiej? Czy raczej hołdem złożonym przez Malczewskiego nowemu kierunkowi sztuki, w którym artysta upatrywał przyszłość? A może jest ukłonem w stronę samej Marii Sozańskiej i wyrazem fascynacji jej osobą? Portretowana ma na głowie królewski diadem, piękną biała koszulę oraz śliwkową i niebieską narzutę udrapowane trochę na kształt szat królewskich. Znamienne jednak są motywy ukryte w tle. Pejzaż na drugim planie jest wyraźnie południowy. W dalekim planie widzimy grecki Partenon na wzgórzu, odniesienie do ponadczasowych symboli i genezy sztuki europejskiej. Grecki lub rzymski w wyrazie wydaje się również posąg kobiety na cokole widniejący w tle. Całości dopełnia szpaler cyprysów na linii horyzontu. Na pięknym szafirowym niebie zaś oczom widza ukazuje się prawdziwa feria motywów odnoszących się do mitologii. Z lewej strony koń w galopie unoszący dwie postaci w uścisku. Z prawej głowa smoka w splocie z kopytami jakichś mitycznych istot. Wszystkie te motywy zdają się podkreślać postać muzy i być projekcją jej podświadomości. Na uwagę zasługuje biały kwiat, trzymany przez kobietę, biały tulipan, symbol niewinności, czystości i raju, a także fakt, że na lewej ręce ma obrączkę. Wszystko to układa się w przedziwną opowieść o sztuce, natchnieniu i fascynacją kobietą, opowieść o wielkości i ponadczasowości twórczości Jacka Malczewskiego.

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego

Poznań, kolekcja prywatna

Dom Aukcyjny Polswiss Art (2015)

Płock, Muzeum Mazowieckie (depozyt 2009-2013)

Płock, Muzeum Diecezjalne (depozyt 1982 – 1986)

własność Maria Lancowa (katalog TPSP z 1939)

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, 4.10.2019 – 31.01.2020.

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Jacek i Rafał Malczewscy, 25.03-04.09.2011.

Kraków, IX Wystawa Jacka Malczewskiego, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, 1939.

Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego [kat. wystawy], Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, 2019, s. 207.

Posiadała Z., Jacek i Rafał Malczewscy, Radom, 2014, s.239.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.