Polswissart

Oferowany obraz „Powrót z wyprawy” namalowany został w 1913 roku. U schyłku swojego życia Brandt pozostawał niezwykle pracowity i aktywny zawodowo a każdy wychodzący spod jego pędzla obraz był wyczekiwanym wydarzeniem, o czym świadczyć może wyeksponowanie „Powrotu z wyprawy” w największej sali warszawskiej „Zachęty” na wystawie 1913 roku. Kompozycja w swej centralnej części przedstawia grupę polskich jeźdźców, z lewej strony zaś widoczna jest postać Kozaka na koniu wypatrującego powracających. Jest to powrót tryumfalny, mówi o tym wysoko podniesiona chorągiew trzymana przez otwierającego grupę wojaka. Całość dopowiadają zgromadzone po lewej stronie wozy i odpoczywające konie, z prawej strony w tle natomiast widzimy podążające w ślad za pierwszą grupą jeźdźców pozostałe formacje wojskowe. W „Powrocie z wyprawy” Brandt wprowadza dynamikę zwycięskiego wjazdu kontrastując ją ze statyką spokojnego oczekiwania, wyrażonego postacią Kozaka i fragmentu obozowiska. Obraz jest dowodem na mistrzowską umiejętność w aranżowaniu kompozycyjnym, na doskonałość warsztatu objawiającą się w najmniejszych nawet detalach uzbrojenia i stroju, na swobodę z jaką malarz poruszał się w dziedzinie przedstawienia zwierząt w ruchu, wreszcie zaś na wrażliwość na kolor i światło bijące z obrazu. Brandt nigdy nie był eksperymentatorem szukającym nowych rozwiązań formalnych, ale też nie tego od niego oczekiwano, ani też on sam nie czuł takiej potrzeby. Poruszał się z pewnością w ściśle przez siebie narzuconej tematyce. Do końca wierzył w misyjność swojego malarstwa, która objawiała się przede wszystkim przywoływaniem momentów chwały polskiego oręża. „Powrót z wyprawy” doskonale wpisuje się w taką właśnie narrację. 

Warszawa, kolekcja prytwatna
Panorama Art Gallery, aukcja 07.12.1997, poz. 29
kolekcja Karola Lewińskiego (od poł. lat 80. XX w.)
kolekcja Walerii Ablewskiej i Kazimierza Ruszkiego (od 1948)
kolekcja Jerzego Hraśko (od 1944)
kolekcja Marii Łozińskiej, wdowy po gen. Janie Hemplu
kolekcja gen. Jana Hempla (od 1928)
Warszawa, kolekcja Bernarda Gutnajera

Warszawa, TZSP, 1913

Józef Brandt, red. Micke-Broniarek E., Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2018, tom 2, s. 352
Panorama Art Gallery [katalog], 07.12.1997, nr kat. i il. 29
Łozińska-Hemperl M., Z łańcucha wspomnień, Kraków 1986, il. 16
Wiercińska J., Katalog prac wystawowych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1860-1914, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 33
Lubierzyński F., Koń w malarstwie polskim. Studium historyczno-estetyczne, „Miesiąc Ilustrowany", nr 6 (1913), s. 455
Kwietniowa wystawa Zachęty w Warszawie, „Ziarno" nr 15 (1913), s. 233

Artysta ten należał od chwili pierwszych swych występów na polu samoistnej twórczości do owych szczęśliwców, którym się los łaskawie uśmiecha, sypiąc pełną garścią kwiaty powodzenia, sławy i zaszczytów.

– Henryk Piątkowski (Piątkowski H., Józef Brandt, „Wędrowiec”, nr 40, 1905, s. 755)

Józef Brandt był jednym z najwybitniejszych malarzy polskich reprezentujących nurt monachijski. Studiował malarstwo w Polsce, Paryżu i Monachium. W 1870 roku otworzył w Monachium własną pracownię, a w 1878 został honorowym profesorem akademii monachijskiej i członkiem akademii w Berlinie i w Pradze. Jest jednym z tych polskich artystów malarzy, którym udało się zrobić ogromną karierę poza Polską. Uczestniczył w wielu europejskich wystawach i cieszył się niesłabnącym uznaniem. Jak pisze Jan Ostrowski: „Pomimo międzynarodowych sukcesów – jak pisze Jan K. Ostrowski – i stałego zamieszkania za granicą, Brandt z całą świadomością pozostał malarzem polskim. Podejmował niemal wyłącznie polskie tematy historyczne i rodzajowe. Sygnując obrazy, dodawał dopisek ‘z Warszawy’, jak gdyby chcąc uprzedzić ewentualne wątpliwości związane z niemieckim brzmieniem swego nazwiska” (Ostrowski J. K., Mistrzowie malarstwa polskiego, Wyd. Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s. 70).

Brandt był przede wszystkim malarzem batalistą – z wielkim kunsztem malował bitwy, epizody z historii polskich wojen, wojsko, jeźdźców, ale również sceny rodzajowo-obyczajowe, jak polowania i jarmarki. Za scenerię przedstawianych wydarzeń obierał najczęściej wschodnie kresy XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Przystępując do malowania obrazu, uważnie studiował zapiski historyczne, dawne stroje, militaria i zabytkowe przedmioty, które służyły mu jako rekwizyty w komponowaniu dzieł malarskich. To między innymi ta dbałość o szczegół i uczciwość przekazu uczyniły go pierwszym polskim malarzem, który w sposób sugestywny i prawdziwy przedstawił klimat wojen toczonych w dawnej Rzeczpospolitej.

Choć Brandt zyskał sławę i rozgłos głównie twórczością batalistyczną, jego uwagę w porównywalnej mierze skupiały również sceny rodzajowe. Artysta odegrał bardzo ważną rolę w rozwoju nurtu malarstwa realistycznego, kojarzonego dziś z tzw. szkołą monachijską. Już w latach 60. XIX wieku tworzył kompozycje opisujące codzienną rzeczywistość polskiej prowincji. Do najwspanialszych tego przykładów należą m.in. „Popas czumaków przed karczmą na Wołyniu” (1864), „Targ w okolicach Krakowa” (1868) czy „Postój w miasteczku” (1870). „Na podstawie tych najwcześniejszych dokonań można już określić zainteresowania Brandta w dziedzinie malarstwa rodzajowego. A są to: plener z powracającym motywem drogi oraz temat postoju przed karczmą lub zajazdem. Unikał natomiast artysta tematów związanych ze scenami we wnętrzach jak i tych odnoszących się do pracy chłopów na polu. Brandt skupiał się na tych czynnościach, w których człowiekowi towarzyszy koń – jest on bohaterem zdecydowanej większości kompozycji rodzajowych” (Micke-Broniarek W., Tematy rodzajowe w malarstwie Józefa Brandta, [w:] Józef Brandt. Między Monachium a Orońskiem, Orońsko 2015, s. 10-13).

Podobnie jak w malarstwie batalistycznym również w nurcie rodzajowym Brandta wraz z upływem czasu następują zmiany w podejmowanej tematyce. We wczesnym okresie przypadającym na lata 60. i 70. artysta tworzy kompozycje, których centralnym motywem jest targ i jarmarczne życie. Są to obrazy niezwykle rozbudowane, wieloplanowe i wielopostaciowe. Pełne gwaru i zgiełku sceny rozgrywają się na tle małych miasteczek. Wielokrotnie podejmowanym wówczas tematem są targi końskie – w tych kompozycjach najpełniej objawia się wirtuozeria Brandta jako miłośnika koni, który w niedościgniony sposób potrafił pokazać piękno i temperament zwierzęcia.

Lata 80. to kolejny etap drogi twórczej Brandta niosący ze sobą większe skupienie na tematyce myśliwskiej. Z tą samą pasją, jaka charakteryzowała przedstawienia jarmarczne, artysta komponował sceny łowieckie. Są one pogodne w klimacie i koncentrują się bardziej na krajobrazie i nastroju niż na krwawym zwycięstwie myśliwych nad zwierzyną. Obrazy z tego okresu podkreślają nie tylko piękno przyrody, ale też doskonale oddają charaktery przedstawionych typów szlachty polskiej – pełnych zawadiackiego animuszu myśliwych – jakby artysta chciał odwrócić uwagę widza od samego sedna polowania i uwydatnić w zamian związaną z tym rytuałem obyczajowość i nastrój. Do najczęściej podejmowanej w tym czasie tematyki należą wyjazdy i powroty z polowań, myśliwi w trakcie odpoczynku przed karczmą bądź w trakcie czuwania na stanowiskach, jak również stajenni przed dworem przygotowujący konie lub oczekujący z naszykowanymi do wyjazdu zwierzętami na rozpoczęcie polowania. Scenerią dla tego typu przedstawień były najczęściej okolice Orońska.

Twórczość Brandta była bardzo chętnie poszukiwana przez europejskich kolekcjonerów i kunsthandlerów. Niewątpliwie wpływ na to miało osadzenie kompozycji w sceneriach dzikiej i nieskażonej cywilizacją Ukrainy, koloryt i temperament jej mieszkańców, obyczajowość rubasznej i zawadiackiej polskiej szlachty – to wszystko, co dla ówczesnego Austriaka, Francuza czy Niemca było nieznane, egzotyczne i ciekawe, a dla samego artysty, dumnego i wielokrotnie podkreślającego własne pochodzenie, stanowiło o jego tęsknocie do utraconego kraju.