Polswissart

Liczne mowy są dane duszy ludzkiej; giną jedne, powstają drugie. Z konieczności wypowiedzenia się, rodzą się nowe impulsa twórcze, a darem twórczości wzmaga się znowu, rośnie, potężnieje: naród a przez niego ludzkość. Za to więc, za potęgowanie tą mową duszy, za wspomożenie tak znakomite naszego skarbca, czujemy głęboką: wdzięczność dla Jacka Malczewskiego.

(Bołoz Antoniewicz J., Katalog wystawy stu dzieł Jacka Malczewskiego, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, Lwów 1903, s. 6.)

Tematycznie twórczość Malczewskiego dzieli się przede wszystkim na obszary charakteryzowane przez wątek narodowy, czyli patriotyzm, martyrologię i ciągłe poszukiwanie narodowego przeznaczenia; wątek roli sztuki, jej znaczenia, a przede wszystkim powołania, obowiązków i powinności artysty; oraz fascynujący Malczewskiego temat życia i śmierci. Malczewski nie oddzielał ściśle tych tematów od siebie, jego twórczości nie można uporządkować w konkretne cykle, które dotyczyłyby wyłącznie jednego z wymienionych wyżej zagadnień. Artysta chętnie przeplatał je ze sobą.

W końcu lat 90. XIX wieku Malczewski stworzył serię kompozycji, w których przedstawił artystę w pracowni, dręczonego wizjami młodej kobiety, o różnych atrybutach. Należą do nich takie obrazy „Natchnienie malarza” czy „Widzenie” (1897), w którym głęboko zamyślonemu artyście ukazuje się postać Polonii, spowitej w lejące się szaty i w koronie, będącej alegorią współczesnych wydarzeń politycznych w Polsce. Obie sceny usytuowane są w pracowni malarza. Muza unosi się przed sztalugami, artysta siedzi po drugiej stronie, wsłuchując się uważnie w jej podszepty, a w tle rysują się postacie zakutych w łańcuchy wygnańców.

W obrazach „chimerycznych”, a zwłaszcza w kompozycjach określanych przez Agnieszkę Ławniczakową jako „Z dziejów artysty” (powstałych w latach 1897-1899) postać towarzyszącej artyście muzy zastępuje chimera, malarz nie jest już prorokiem ani wizjonerem lecz ukazany jest w swojej egzystencjalnej przemijalności. …chimera nie opuści odtąd już  nigdy malarskich wyobrażeń artysty pisze Ławniczakowa (Jacek Malczewski, Kraków 1995, s. 16). Pół- kobieta, pół-zwierzę, odzwierciedlenie greckiego sfinksa i uosobienie femme fatale w europejskim malarstwie symbolicznym, jest u Malczewskiego demoniczną kusicielką, uosobieniem idealnych pragnień. Z kobiecą zmysłowością uwodzi swoje ofiary lub – jak w przypadku kompozycji z 1899 roku pt. „Artysta i chimera” - złośliwie raduje się z ich uległości. Taką ją widzimy też w namalowanym w tym samym roku obrazie „Jeniec i chimera”. Dwie pół postaci skupione są w centralnej części obrazu. Po lewej nagi tułów jeńca siedzącego zwróconego w prawą stronę, jego biodra otacza opadły szynel a głowa skuta jest obręczą. Ramiona wyciągnięte przed sobą ma wsparte na skrzyni. Prawą ręką zdejmuje kajdany z lewego ramienia. Pomaga mu w tym chimera, postać o tułowiu kobiety i tygrysich nogach i ogonie oraz parze wielkich białych skrzydeł. Klęcząca za skrzynią, na wprost widza, uśmiecha się triumfująco z ofiary, która wyswabadza się z niewoli idealnego posłannictwa, by wstąpić – jak zauważa Jan Bołoz Antoniewicz – w jej służbę. Chimera nie jest przyjazna artyście, uosabia dręczące go wizje i bezcelowość jego dążeń. Spętane myśli i niemoc twórcza znajdują odzwierciedlenie w obręczy na głowie i kajdanach. Niezwykle wymowny w tym kontekście jest wyraz twarzy artysty, który w kompozycji „Jeniec i chimera” nacechowany jest tęsknotą i cierpieniem. Tęsknotą za wolnością, spokojem i spełnieniem a jednocześnie cierpieniem twórczym, pragnieniem natchnienia i realizacji wizji. Szynel wojskowy, który opadł z ramion mężczyzny nie jest już mu potrzebny – kończy on tułaczkę, długą wędrówkę, jaką w obrazach Malczewskiego symbolizuje ten element ubioru. Jest to znak związany silnie z martyrologicznym nurtem w malarstwie artysty a jego obecność w omawianej kompozycji dodatkowo wzmacnia symboliczne zerwanie z dotychczasową misją jej bohatera. Wchodzi on teraz w służbę sztuce czego dowodem są umieszczone przez Malczewskiego w prawej części kompozycji skrzynka z farbami i paleta.

Obrazy Malczewskiego, a zwłaszcza zaś te, które poruszały problematykę roli artysty, są niejednokrotnie blisko związane z tematyką narodową. Można tu, jako przykład, przywołać takie kompozycje jak „Błędne koło” czy „Natchnienie malarza” oraz „Widzenie”. Sprawa narodowa - jak stwierdza Agnieszka Ławniczakowa – powracająca jak echo, uwikłana w różne konteksty, będzie splatała się z sytuacjami pozornie od niej odległymi i przenikała niekiedy jak promień najbardziej, zdawałoby się, osobiste uczucia wyrażone w dziełach przez artystę (Ławniczakowa A., Jacek Malczewski, Warszawa 1976, s.45). Nierozerwalność misji artysty z kwestiami narodowowyzwoleńczymi w kontekście nieustannej walki o odzyskanie niepodległości komentował Stanisław Witkiewicz pisząc, że myśli Malczewskiego uparcie krążyły wokół tego tematu. W sposób niezwykle osobisty odczuwał narodową niewolę czyniąc z siebie duchowego przywódcę a ze swej twórczości oręż. „Jeniec i chimera” są znakomitym przykładem takiego właśnie głęboko symbolicznego malarstwa Jacka Malczewskiego. Można śmiało powtórzyć za Witkiewiczem: Kto nie był niewolnikiem, komu z przepełnionej duszy nie wyrywał się orkan myśli i uczuć i kto jednocześnie nie czuł zimnego pierścienia kajdan na rękach i nogach, na całej czynnej stronie ludzkiej istoty, ten nie zrozumie treści tego obrazu, dla tego ten symbol, choć wyjaśniony podpisem, pozostanie zagadką. (Stanisław Witkiewicz, Monografie artystyczne, Kraków 1974, s. 464)

Warszawa, kolekcja prywatna (od lat 50. XX w.)

Warszawa, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, Wystawa obrazów Jacka Malczewskiego, czerwiec 1903 Lwów, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Wystawa stu dzieł Jacka Malczewskiego, kwiecień - maj 1903 Kraków.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.