Polswissart

Twórczość Eligiusza Niewiadomskiego ewoluowała od naturalizmu, jaki charakteryzuje okres petersburski i paryski, poprzez ekspresyjną, mroczną nastrojowość, doskonale widoczną w pejzażach i niektórych portretach malowanych w okresie do 1910 roku, aż do dekoracyjności i symbolizmu jakimi naznaczona była twórczość ostatnich lat życia artysty. Prace Niewiadomskiego reprezentowały dużą umiejętność warsztatową, która ceniona była przez krytyków i publiczność. Około 1915 roku zaczął stopniowo zarzucać malarstwo skupiając się na dydaktyce i zagadnieniach organizacji życia artystycznego w przyszłej wolnej Polsce.

„Portret pani Niewiadomskiej” powstał w 1917 roku. Po wybuchu I wojny światowej Niewiadomski wysłał całą rodzinę do Kijowa, a sam w Warszawie wstąpił do organizacji sanitarnych. Utrzymywał się wówczas przede wszystkim z wykładów w Towarzystwie Kursów Naukowych. Malował niewiele, przede wszystkim portrety. Pokazywał je w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie czego świadectwem jest widniejąca z tyłu obrazu nalepka Salonu wiosennego 1917 roku. Ponadto w nocie poświęconej Eligiuszowi Niewiadomskiemu zawartej w „Słowniku artystów polskich i obcych w Polsce działających” dwukrotnie znajdujemy informacje o portrecie namalowanym przez artystę żonie. Jeden, zatytułowany zwyczajnie „Portret żony” datowany jest na okres przed 1914 rokiem, drugi zaś, widniejący jako „Portret pani M.N.” opisany został jako wystawiany w 1917 roku. To samo źródło podaje, że „Portret pani Niewiadomskiej” znajdował się w kolekcji prywatnej potomka artysty - Wiesława Popiela w Warszawie.

Maria de Tilly Niewiadomska, żona artysty i matka jego dwójki dzieci – Stefana i Anny, została sportretowana przez męża jako dostojna, dojrzała już w wieku, ale nadal fascynująca kobieta. Utrzymany w typowej dla epoki stylistyce portret ukazuje Marię siedzącą bokiem do widza, lecz z głową ku niemu zwróconą. W tle rozciąga się dekoracyjna draperia, może tapeta. Uwagę przykuwa postać odziana w czarną elegancką suknię z szalem przewieszonym przez prawe przedramię. Ręce ma złożone swobodnie na kolanach. Jej kruczoczarne włosy zebrane do góry i przepasane zieloną szeroką opaską oraz karminowa szminka na ustach stanowią jedne z nielicznych zaskakująco intensywnych plam barwnych. Postać kobiety wydobywa z obrazu przede wszystkim światło odbijające się w nagich partiach jej ciała, podczas gdy oczy pozostają w lekkim półcieniu. Mimo to Maria Niewiadomska jawi się jako silna i niezależna kobieta, która w młodości zachwycała urodą. Musiała być osobą znaną i poważaną w warszawskim środowisku artystycznym – świadectwem tego jest portret Marii wykonany przez Konrada Krzyżanowskiego w 1913 roku. Zmarła w 1929 roku.

Osoba Niewiadomskiego jako artysty i krytyka została w znacznej mierze zapomniana i zdeprecjonowana w wyniku politycznego zabójstwa prezydenta. Artystyczny dorobek jego uległ rozproszeniu, częściowo zniszczeniu, a także zupełnie świadomej eliminacji z obiegu wystawienniczego. Opinia o Niewiadomskim jako o politycznym fanatyku przez lata rzutowała na sposób w jaki postrzegano jego twórczość. Oferowany portret żony przywraca ponownie postać tego niezwykłego malarza stanowiąc świadectwo talentu i wrażliwości.

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja rodziny artysty
własność artysty

Warszawa, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskiem, Salon Wiosenny, 1917

Eligiusz Niewiadomski był malarzem, teoretyk sztuki i pedagogiem. Artystą – który w historii zapisał się jako zabójca prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Urodził się w Warszawie w 1869 roku. Edukację artystyczną rozpoczął w rodzinnym mieście w Szkole Rysunkowej u Wojciecha Gersona. Kontynuował naukę w Petersburgu na tamtejszej akademii. Był uważany za bardzo zdolnego ucznia, czego dowodem stały się liczne medale, które otrzymał podczas studiów. W tym wczesnym okresie twórczym znajdował się pod wpływem sztuki Arnolda Böcklina, czego dowodem był jego obraz dyplomowy „Centaury w lesie”, za który otrzymał tytuł artysty I stopnia, wielki złoty medal, nagrodę na wystawie konkursowej uczniów oraz złoty medal na wystawie TZSP w Warszawie.

W latach 1895-1896 kształcił się w Paryżu. Malował wówczas pejzaże Bretanii, widoki Montmartre’u oraz portrety i studia modeli. Po powrocie do kraju współpracował z czasopismami (m.in. Wędrowiec, Ziarno, Tygodnik Ilustrowany i wiele innych), tworząc dla nich ilustracje oraz recenzje. W 1899 roku wszedł do zarządu TZSP, mimo niechęci do tej instytucji i sztuki tam reprezentowanej. Rozwijał się jako historyk sztuki oraz popularyzator sztuki dawnej i nowej pisząc wiele tekstów publikowanych w książkach i albumach m.in. w: „Sztuka Polska. Malarstwo. Peinture. L’art. polonais” (Lwów, 1903) czy „Bolesław Biegas. Sculpteur et peintre” (Paryż, 1906).

Swoją pedagogiczną ścieżkę rozpoczął w 1897 roku, zakładając własną szkołę malarstwa, a następnie od 1898 roku był wykładowcą rysunku w Instytucie Politechnicznym w Warszawie. Niestety droga ta została przerwana w 1902 roku po kilkumiesięcznej nieobecności Niewiadomskiego spowodowanej aresztowaniem za przemyt nielegalnych wydawnictw narodowych. Od 1897 roku artysta był zaangażowany w Ligę Narodową. Przyczynił się do rozwoju warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, zapraszając do współpracy znanych artystów m.in.: Kazimierza Stabrowskiego czy Ferdynanda Ruszczyca. Sam wykładał tam historię sztuki do 1918 roku. Następnie został radcą w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdzie zajmował się przede wszystkim szkolnictwem artystycznym.

Do wybuchu I wojny światowej w jego malarstwie pojawiały się portrety, kompozycje o tematyce symboliczno-religijnej oraz pejzaże. W 1908 roku wykonał kurtynę dla amatorskiego teatru w Rychwale. W tym samym czasie zainteresował się polichromią kościelną oraz witrażem, czego efektem były jego realizacje w kościele parafialnym Św. Bartłomieja w Koninie. W okresie wojny wstąpił do organizacji sanitarnych. Zgłosił się tam ochotniczo. Uczył w prywatnych pensjach i wykładał w Towarzystwie Kursów Naukowych, zarzucając powoli praktykę artystyczną. W 1920 roku przeszedł do czynnej służby pierwszoliniowej jako szeregowiec 5 Pułku Piechoty Legionów III Kompanii Zapasowej w Chełmnie i został wysłany na front. Po nastaniu pokoju powrócił do pracy w Ministerstwie Kultury i Sztuki, jednak niedługo po tym podał się do dymisji i poświęcił się pisaniu książek związanych z historią sztuki. Dnia 16 grudnia 1922 roku Niewiadomski dokonał zamachu na prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Artysta zastrzelił polityka podczas jego wizyty w Galerii Zachęta, za co został pojmany i skazany na śmierć. Egzekucja odbyła się 31 stycznia 1923 roku. Podczas ostatnich tygodni życia Niewiadomski ukończył jeszcze pisać swój podręcznik „Malarstwo Polskie XIX i XX wieku”. Desperacki czyn, jakiego się dopuścił, przysłonił jego twórczość artystyczną, publicystyczną oraz jego dokonania pedagogiczne. Polityczny fanatyzm malarza odbił się na późniejszej interpretacji pozostawionej przez niego spuścizny.