Polswissart

Obraz „La Sarabande” namalował Dunikowski w 1921 roku pod koniec swojego siedmioletniego pobytu w Paryżu. Powstanie tej pracy łączy się blisko z osobistą historią artysty. Jeszcze w Polsce Dunikowski związał się uczuciowo ze swoją studentką Sarą Lipską. W 1908 roku urodziło się ich jedyne dziecko – córka Maria Xawera. Para nigdy nie sformalizowała związku a pod koniec 1912 roku Sara Lipska wraz z córką opuściła na zawsze Polskę przenosząc się do Paryża. Rzeźbiarka zamieszkała w dzielnicy Montparnasse, przy ulicy Campagne-Première, gdzie żyło wielu polskich artystów. Zaraz po przyjeździe podjęła współpracę z Siergiejem Diagilewem (1872–1929) i jego Baletami Rosyjskimi. Pracowała w zespole Leona Baksta, wielkiego scenografa i kostiumologa Baletów. Zespół Diagilewa od początku swojej działalności, od 1909 roku, zachwycał paryską publiczność. Wielu artystów chciało z nim pracować. Do projektowania dekoracji i kostiumów zostali zaangażowani między innymi Pablo Picasso, Henri Matisse, Georges Braque czy Naum Gabo. Sara Lipska współpracowała z Baletami Rosyjskimi do 1929 roku, kiedy to, wraz ze śmiercią Diagilewa, zespół przestał istnieć.

Dunikowski przyjechał do Paryża w 1914 roku. Przez krótki czas pomieszkiwał razem z Sarą i córką w ich paryskim mieszkaniu na Montparnasse. Obowiązki rodzinne nie szły w parze z przemożną chęcią ciągłego tworzenia i szybko wielki rzeźbiarz przeniósł się do własnego lokum. W rozmowach przeprowadzonych z artystą przez Helenę Blum w 1945 roku Dunikowski nie wspomina ani o Sarze Lipskiej, ani o córce (Ziembińska E., Sara Lipska – artystka wszechstronna. Wyjątkowa uczennica Dunikowskiego, w: „Archiwum Emigracji”, 2012, zeszyt 1-2, s. 85). Przez długi czas żadna z nich nie pojawia się w wywiadach, wspomnieniach ani informacjach biograficznych o rzeźbiarzu. Jednakże przez cały okres twórczości Dunikowskiego powstają prace, związane zarówno z Sarą Lipską, jak i ich wspólną córką.

Przykładem takiej intymnej w charakterze pracy jest oferowana „La Sarabande”. Tytuł nawiązuje do Sarabandy - tańca wywodzącego się z Andaluzji, tańczonego na balach i w teatrach całej Europy. Charakteryzowała się wolnym, powściągliwym tempem, elegancją, a zarazem swego rodzaju żywotnością i dynamizmem. Sarabanda szczególnie popularna była we Francji i niewątpliwie wchodziła do repertuaru Baletu Siergieja Diagilewa, z którym pracowała Sara Lipska. Dunikowski w reporterskim ujęciu ukazał scenę, której bohaterami są dzieci ubrane w kostiumy teatralne. Postaci małych pierrotów i tancerek w strojach baletowych zaludniają deski sceny, jakby w oczekiwaniu na występ. Niektóre cierpliwie stoją, inne oddają się zabawie jak grupka trzech postaci na pierwszym planie kompozycji. Lekko stłumione choć intensywne światło bije z lewej górne części obrazu wydobywając z półmroku małych aktorów. Nadaje ono kompozycji magiczną aurę, która doskonale dopełnia tej radosnej opowieści. Czy Dunikowski mógł przedstawić w tym obrazie swoją jedyną córkę Marię Xawerę? W 1921 roku miała 13 lat. Może to ona uśmiecha się do widza ujęta w prawej części obrazu, kucając za współtowarzyszami zabawy?

„La Sarabande” to nieznany dotąd szerszej publiczności obraz Dunikowskiego. Przez lata pozostawał w kolekcjach na zachodzie Europy. Jest bardzo cennym przykładem francuskiego etapu twórczości artysty. Malarstwo Dunikowskiego, które zachowywało własny niepowtarzalny charakter i nigdy nie kłaniało się aktualnym trendom, zdobywało uznanie w Paryżu. „Le Sarabande” to nie tylko świetne w swej artystycznej klasie malarstwo zachwycające kompozycją i rozwiązaniami luministycznymi. To też wzruszające świadectwo więzi jaka, mimo wszelkich przeciwności, łączyła artystę z Sarą Lipską a przede wszystkim z Marią Xawerą. Z punktu widzenia polskiej sztuki obraz ten stanowi ważny wkład w poznanie Xawerego Dunikowskiego jako znakomitego malarza.

Francja, kolekcja prywatna

Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie okiełznany żadnym prawem, nie ograniczony żadną siłą ludzką.

– Stanisław Przybyszewski (Przybyszewski S., Confiteor, w: Programy i dyskusje literackie Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław 1977, s. 239.)

Powyższe zdanie będące kwintesencją postrzegania roli artysty przez polskich modernistów mogłoby się stać mottem życia Ksawerego Dunikowskiego. Z perspektywy lat droga twórcza artysty ukazuje go jako człowieka przekonanego o własnym geniuszu, idącego własną ścieżką i niepokornego. Wiara w posłannictwo, awanturniczy charakter i nieprzejednanie sprawiły, że Dunikowski stał się prekursorem walki o należne rzeźbie miejsce jako odrębnej dziedziny sztuki. Ksawery Dunikowski pierwsze umiejętności w dziedzinie rzeźby zdobywał w pracowni Bolesława Syrewicza na warszawskim Zamku Królewskim. Jeszcze zanim rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1896) po raz pierwszy wystawił swoją rzeźbę w TZSP w Warszawie („Popiersie Me fi sto”). Aktywny politycznie Dunikowski popadając raz po raz w konflikt z władzami carskimi opuścił Warszawę i przeniósł się na studia do Krakowa. Krakowska uczelnia doceniła talent młodego artysty czego wyrazem było przyznanie mu w 1898 roku złotego medalu za pracę dyplomową („Portret Henryka Szczyglińskiego”). Na rozwój twórczy Dunikowskiego wpływ miał Stanisław Przybyszewski, który był duchowym przywódcą ówczesnej bohemy artystycznej Krakowa. Dunikowski był wiernym jego słuchaczem, bliskie mu były hasła nawołujące do zerwania z poprawnością akademicką, subiektywizacji procesu twórczego oraz eksperymentowania nawet kosztem niezrozumienia. W takim duchu powstawały wczesne prace, wykonywane w gipsie i glinie – jedynych materiałach poddających się szybkiej obróbce. Pozbawione były one realizmu, Dunikowski rzeźbił wysmukłe figury ludzkie o ekspresyjnej gestykulacji rąk, sprawiające wrażenie ruchu. Obok kompozycji symbolicznych tworzył portrety. W 1903 roku Dunikowski został profesorem rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Dwa lata później pokazał swoje prace na indywidualnej wystawie w Salonie Krywulta. Joanna Torchała w publikacji „Niepokorny Xawery Dunikowski” (wyd. Centrum Rzeźby Polskiej w Oro ńsku, 2011, s. 12) opisuje jak wielkie oburzenie wywołała ta wystawa. Podsycone ono było dodatkowo konfliktami towarzyskimi w jakie wdał się artysta w tym samym czasie. W wyniku tych wydarzeń Dunikowski zyskał sobie równie dużo wrogów co obrońców. Nie przeszkodziło mu to zaszokować publiczność po raz kolejny prezentując w warszawskiej Zachęcie w 1907 roku cykl rzeźb pt. „Kobiety brzemienne”. Artysta pozbawił je postumentów ustawiając figury kobiet bezpośrednio na ziemi, co zatarło granicę między widzem a dziełem. W 1910 roku przeniósł się do Krakowa skąd coraz częściej wysyłał swoje prace na zagraniczne pokazy (Antwerpia, Rzym, Berlin). W 1914 roku Dunikowski wyjechał do Paryża i stamtąd dalej do Londynu. W tym samym roku powrócił do Francji i otworzył pracownię nad Sekwaną przy ul. F. Gilbert. Pracował samodzielnie a inspirację czerpał zarówno z kubizmu jak i starożytnych dokonań rzeźby egipskiej i greckiej. Przyjaźń ze sławnym fryzjerem i projektantem mody Antoine Cierplikowskim otworzyła Dunikowskiemu kontakt z bogatą klientelą paryską, dla której tworzył liczne portrety. W 1921 wrócił do Krakowa by objąć katedrę rzeźby na Akademii Sztuk Pięknych. Wykonał wówczas m.in. monumentalną kompozycję architektoniczną „Pomnik wdzięczności Ameryce” (1921). W 1923 roku rozpoczął wieloletnią pracę nad cyklem „Głów wawelskich”, jednym z najwspanialszych swoich dzieł. Nowatorstwo objawiające się w subiektywnym potraktowaniu 70 portretów nie zyskało aprobaty środowiska artystycznego i ostatecznie głowy nie zostały uwzględnione w dekoracji Wawelu. Mimo osobistego rozżalenia jakie Dunikowski odczuwał z powodu odrzucenia projektu okres lat dwudziestych był czasem sukcesów twórcy, który już wówczas cieszył się mianem najwybitniejszego polskiego rzeźbiarza. Dobrą passę przerwał wybuch II wojny światowej. 15 maja 1940 roku Dunikowski został aresztowany przez gestapo i ostatecznie przewieziony do Auschwitz, z którego po wyzwoleniu powrócił do Krakowa w 1945 roku. Szybko odnalazł się w nowej socjalistycznej rzeczywistości. Wykonał kolejno dwa monumentalne zlecenia – „Pomnik czynu powstańczego” (1945) na górze św. Anny oraz „Pomnik wdzięczności armii radzieckiej” w Olsztynie (1949). W 1949 roku przyznano Dunikowskiemu Order Budowniczego Polski Ludowej. Artysta bardzo liczył na rolę państwa jako mecenasa sztuk, w tym rzeźby. Wkrótce jednak przyszło rozczarowanie. Twórczość Dunikowskiego nie mieściła się w pojęciu sztuki wyznawanej przez władzę socjalistyczną. Z drugiej strony rzeźbiarz będący spadkobiercą modernistycznej wizji artysty nie zamierzał ulec narzuconym wymogom. W tym czasie stworzył dwie kontrowersyjne rzeźby największych przywódców Rosji Radzieckiej – „Portret Lenina” (1949) i „Stalin” (1954). W okresie powojennym powrócił do malowania. Pozwalało ono realizować się twórczo gdy z przyczyn zdrowotnych coraz trudniej było mu rzeźbić.