Polswissart

Miałem zawsze podziw i sentyment dla jej sztuki — jej wizerunki bóstw pogańskich, symbole tańców polskich są czarujące, jakby wywołane z krajobrazu duszy polskiej głosem zaklętej fujarki, i pamiętam również, jak nas zaskoczyła swoimi królami, na których patrzyliśmy z uśmiechem. Była to bowiem czysta fantazja, niby poetyckie wariacje na temat dostojników historii. – Jan Parandowski

(„Zeszyty jagiellońskie”, nr 108, październik 2015, s. 5.)

W okresie międzywojennym podejmowane przez artystów tematy związane z prasłowiańską kulturą i dziejami przedpiastowskimi nabrały szczególnego znaczenia w kontekście budowania państwowości i poczucia więzi narodowych. Twórczość Zofii Stryjeńskiej miała niebagatelny wpływ na formowanie społecznej wyobraźni. Do najsłynniejszych prac artystki nalezą m.in. „Bożki słowiańskie” – teka 15 litografii przedstawiająca mitologiczne bóstwa Słowian, wydana w 1917 roku. Przyniosła ona artystce uznanie i sławę. W 1929 roku Jerzy Warchałowski, monografista Stryjeńskiej i entuzjastyczny wielbiciel jej talentu wydał specjalną broszurę stanowiącą komentarz do stworzonych wówczas przez artystkę reprodukcji przedstawiających poczet piastowski. 22 wizerunki Piastów powstały jako ilustracja do projektowanej inscenizacji, Skałki Wyspiańskiego. Warchałowski wystawił pracom bardzo pochlebną recenzję sugerując wręcz, że powinny zawisnąć na ścianach odnowionego zamku wawelskiego. Tak się jednak nie stało. Szlachetne i proste portrety imaginacyjne, spokojniejsze, bardziej statyczne i mniej intensywne w barwie (bo malowane nie gwaszem, ale przejrzystą akwarelą) nie przypadły do gustu publiczności preferującej jaskrawe, pełne rozmachu sceny z których zasłynęła Stryjeńska. Jednak z listów artystki do Jerzego Warchałowskiego pisanych w 1931 roku wiadomo, że nie zrażona niepowodzeniem malarka rozpoczęła pracę nad kolejnym ważnym dla niej projektem - planszami do teki „Poczet królów polskich”.

Wizerunki polskich władców stworzone przez Stryjeńską wpisują się w charakterystykę jej twórczości nakreśloną słowami Warchałowskiego: Przez kilkanaście lat swej bujnej karjery artystycznej, która jest nieprzerwanym ciągiem skojarzonego procesu obserwacji i imaginacji, Stryjeńska wydobyła jakby z ukrycia setki żywych typów polskich. Są one dla naszego pokolenia rewelacją. Nie dlatego, byśmy przedtem nie mieli genjalnych artystów, odkrywców i budowniczych polskiej psyche, lecz dla tego, że obdarzona specjalnym darem jasnego wypowiadania się za pomocą nie budzącego żadnej wątpliwości rysunku, nie utopionego w plastyce obrazu, coraz bardziej wyzwolonego z obciążających go szczegółów, pozbawionego cienia konwenansu czy manjery, uwolniła te typy od resztek literackiej słodyczy i tradycyjnej już pospolitości, wyzwoliła je, dając głos pełnej orkiestrze tonów, od najmocniejszych bohaterskich, gwałtownych, zamaszystych do piekielnie wnikliwych lub humorystycznych, do skupionych, cichych, delikatnych czy będących apoteozą poezji i wdzięku (Warchałowski J., Krąg Piastów Zofii Stryjeńskiej, Warszawa – Kraków 1929, ss. 11-12). Oferowana ilustracja przedstawia króla Władysława IV. Malowana temperą kompozycja nosi wszelkie cechy charakterystyczne dla malarstwa Stryjeńskiej – wyraźnie zaznaczony kontur, podlegająca mu wyrazista plama koloru budują bryłę postaci. Jej królowie zaskakiwali, wywoływali uśmiech, stawali się w pewien sposób bliżsi. Teka „Poczet królów polskich” nie została nigdy wydana. Ilustracje będące jej projektami dokumentują wizję artystki, która z charakterystycznym dla siebie humorem i odwagą podjęła się tematyki zarezerwowanej wówczas dla matejkowskich obrazów.

(…) twórczość jej posiada tę jasność i urok, tę przekonywającą dziwność, czar i moc wyrazu, na jaki stać jednostki tylko prawdziwie genialne.

(Żyznowski J., „Wiadomości Literackie”, cyt. za: Kuźniak A., Stryjeńska. Diabli nadali, Wyd. Czarne, Wołowiec 2015)

Artystka malarka Zofia Stryjeńska robi wrażenie jakowegoś niesamowitego, osobliwego drzewa, które wystrzeliło w górę ponad las swych rówieśników o całą wielkość długości i urody. Każdy jej malarski gest jest szczególnie widoczny, każdy zamiar posiada wejrzenie czynu, każdy wysiłek – powagę (…).

(Żyznowski J., „Wiadomości Literackie”, Nr 6, 1924, s. 3)

Trudno o większą popularność od tej, jaką zdobyła sobie Stryjeńska w tzw. dwudziestoleciu. Wyżywając się i wypowiadając zgodnie ze swoim temperamentem i upodobaniami, trafiła
ona nieoczekiwanie w sedno gustów pewnej sfery inteligencji polskiej, jej prace stały się ulubionym motywem dekoracyjnym wielu wnętrz.

(Mortkowicz-Olczakowa H., Pod znakiem kłoska, Warszawa 1962, s. 176)

Określana mianem „pierwszej damy polskiego malarstwa dwudziestolecia międzywojennego” czy wręcz „księżniczki malarstwa polskiego”. Zofia Stryjeńska – malarka i ilustratorka, plakacistka, scenografka, znana z kontrowersyjnego, pełnego fantazji stylu bycia. Jej twórczość została głęboko zakorzeniona w formach zaczerpniętych ze sztuki ludowej. Umiejętnie łączyła rysunek z malarstwem, pracując w różnych technikach – od olejów, poprzez gwasze i tempery, na akwareli kończąc. Stosowała czyste, ostre barwy i lekko geometryzujące formy w stylu art-deco, gdzie tematem kompozycji był zawsze polski folklor – obrzędy, tańce i stroje.

Stryjeńska była osobą niezwykle zdeterminowaną. Chciała uzyskać najlepsze artystyczne wykształcenie za wszelką cenę. Nie było to wcale proste, gdyż w tamtych czasach najpopularniejsze uczelnie nie przyjmowały kobiet na studia. W 1911 roku przebrana za mężczyznę stanęła w drzwiach akademii monachijskiej, gdzie podjęła naukę pod imieniem „Tadeusz Grzymała Lubański”. Po roku została jednak rozpoznana i musiała wrócić do Krakowa. Ostatecznie specyfika czasów, w jakich żyła nie przeszkodziła jej w rozwinięciu kariery jako malarki. Udało jej się dołączyć do grona najwybitniejszych i najbardziej rozpoznawalnych artystów polskich dwudziestolecia międzywojennego.

Podejmowane przez Stryjeńską tematy miały źródło zarówno w jej krakowskim pochodzeniu, jak i w osobie jej męża – Karola Stryjeńskiego, architekta i miłośnika Zakopanego. Ich związek nie przetrwał próby czasu, ale zamiłowanie artystki do sztuki ludowej pozostało. Folkowe motywy towarzyszyły jej twórczości praktycznie przez cały okres działalności artystycznej.

Swoją drogę twórczą rozpoczęła jako projektantka zabawek i autorka tek graficznych. Stworzyła cykl grafik „Pascha”, gdzie motywy religijne splotła z ludowymi. Następnie wzięła na warsztat mitologię słowiańską, czego owocem była seria „Bożki słowiańskie”. Poza grafiką wykonywała również freski. Do jej autorstwa należą między innymi polichromie w Muzeum Techniczno-Przemysłowym w Krakowie (1917), a także w baszcie Senatorskiej na Wawelu (1917) i we wnętrzu winiarni Fukiera w Warszawie.

Gwiazda jej sławy zabłysła w 1925 roku, gdy na paryskiej wystawie sztuki dekoracyjnej uzyskała Grand Prix za panneau z wyobrażeniem słowiańskich pór roku. Dzieło to przyniosło artystce międzynarodowy sukces. Jej prace zaczęto rozpowszechniać w formie różnych tek, albumów i pocztówek. Wypracowany przez nią charakterystyczny, niemal bajkowy styl zyskał sobie szerokie grono zwolenników. Trudno o innego artystę, który z tradycji ludowej zrobił swój znak rozpoznawczy i w tak barwny i piękny sposób przedstawiał polską kulturę. Kompozycje Stryjeńskiej są jak kraina wiecznej szczęśliwości, niekończące się lato czy radosny taniec. Sprawiają, że nie tylko możemy prawdziwie zakochać się w polskiej ludowości, ale również wyciągnąć z niej estetykę godną galerii i muzeów.