Polswissart

Barwna tradycja kresowych jarmarków reprezentowana jest w twórczości Józefa Brandta przez kilka szczególnie wyróżniających się dzieł malarskich. Do grupy prac o tej tematyce zaliczana jest kompozycja „Targ na sokoły” z 1888-1889 roku, znana również pod tytułami „Jarmark w Bałcie” i „Sokolnik”. Z innymi płótnami łączy ją zarówno zbliżona konwencja stylistyczna, jak i podobieństwo przedstawionej na nich anegdoty. Tematem wiodącym jest prezentacja przed potencjalnymi nabywcami towaru będącego przedmiotem handlu. Pokazywana jest uroda konia, sprawność myśliwskiego sokoła, ocenie podlega siodło. W przeciwieństwie do scen batalistycznych ilustrujących wojny na wschodnich rubieżach Rzeczpospolitej, rodzajowe obrazy Brandta z gatunku przedstawień jarmarcznych nacechowane są bijącym od nich spokojem i akcentują pokojowe współistnienie odrębnych nacji i kultur, wśród których widzimy przedstawicieli polskiej szlachty, tureckich i tatarskich kupców oraz Kozaków.

Porównując „Targ na sokoły” do – o parę lat wcześniejszego – obrazu „Targ na konie” widzimy tych samych modeli w grupie mężczyzn na pierwszym planie, jak zauważa Ewa Micke-Broniarek (Józef Brandt 1841-1915 [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2018, s. 239). Ich stroje są niemal identyczne, drobne różnice widoczne są jedynie w kolorystyce. Również elementy uzbrojenia: szabla węgiersko – polska i czekan zostały przez artystę powtórzone w obydwu kompozycjach. Brandt często stosował metodę warsztatową polegającą na kopiowaniu postaci bądź całych ich grup i wprowadzaniu ich w nowe układy kompozycyjne.

O tym, że malarz dopracowywał owe rozwiązania świadczy zachowana fotografia z 1889 roku przedstawiająca wnętrze pracowni Józefa Brandta z obrazem „Targ na sokoły” stojącym na sztaludze i oprawionym w ozdobną ramę. Na zdjęciu widoczny jest nieco inny układ nóg i ogona konia, który później został przez artystę zmodyfikowany. (Micke-Broniarek E., op. cit., s. 239).  

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, depozyt Muzeum Narodowego w Warszawie (kwiecień 2000 - wrzesień 2011)

Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Józef Brandt 1841-1915, czerwiec - wrzesień 2018
Stambuł, Pera Muzesi, Orientalism in Polish Art, październik 2014 – styczeń 2015
Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Orientalizm w malarstwie, rysunku i grafice w Polsce w XIX i 1. połowie XX wieku, październik – grudzień 2008
Szczecin, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Orientalizm w malarstwie, rysunku i grafice w Polsce w XIX i 1. połowie XX wieku, styczeń – kwiecień 2009
Radziejowice, Dom Pracy Twórczej, Obrazy polskich malarzy z kolekcji prywatnej. Wystawa w pałacu radziejowckim, 2006
Salamanca, Caja Duero, Cien anos de pintura polaca 1814-1914. En la collecion del Museo Nacional en Varsovia, październik 2000 – styczeń 2001.

Józef Brandt 1841-1915 [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2018, kat. I.200, s. 239
Micke – Broniarek E., Tematy rodzajowe w malarstwie Józefa Brandta, w: Józef Brandt. Między Monachium a Orońskiem, wyd. Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, Orońsko 2015, s. 13
Bartoszek M., Sekrety warsztatu Józefa Brandta, w: Józef Brandt. Między Monachium a Orońskiem, wyd. Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, Orońsko 2015, s. 27, 32
Katalog wystawy w Pera Muzesi, Stambuł 2014, s. 63, 134, 135.
Straszewska A., Kostium historyczny w twórczości Jana Matejki na tle malarstwa XIX wieku, Warszawa – Kraków 2012, s. 165.
Orientalizm w malarstwie, rysunku i grafice w Polsce w XIX i 1. połowie XX wieku [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2008, il. 30, s. 33, 115
1000 arcydzieł malarstwa polskiego [b.d.w., b.m.w.], 2008, s. 246.
Gallery of Polish Painting. Guide. National Museum in Warsaw, Warszawa 2006, s. 168
Tyczyńska A., Obrazy polskich malarzy z kolekcji prywatnej. Wystawa w pałacu radziejowckim, Radziejowice 2006, s. 15
Marti Ayxela M., Entre dos siglos. Connotaciones estilisticas entre las pinturas polaca y la espanola, w: Cien anos de pintura polaca 1814-1914. En la collecion del Museo Nacional en Varsovia, wyd. Caja Duero, Salamanca 2000, s. 31, 145
Zakrzewski B., Sienkiewicz i Brandt, mps, praca doktorska przygotowana pod kier. Prof. Romana Pollaka, Wydział Filologii Polskiej, UAM w Poznaniu, Poznań 1947, s. 168
Józef Brandt, Łódź [1915], il. nlb. 5 Schroder A., Józef Brandt (Sylwetka jubileuszowa), w: „Sztuka” 1911, z. 1, s. 35
Józef Brandt, w: „Wędrowiec” 1899, nr 50, s. 991 „Tygodnik Ilustrowany” 1891, nr 54, ss. 24-25
Jellenta C., Ze wspomnień „nowo-ateńskich” IV, w: „Prawda” 1889, nr 39, s. 465.
Ponadto w następujących archiwaliach: Archiwum rodziny Pruszaków, zbiory Macieja Stachury, Spis foto. z obrazów Brandta [namalowanych do 1908 roku], rkps, s. 2 Spis obrazów Józefa Brandta [namalowanych do 1908], rkps, poz. 79 ZIKG, Photothek, Sammlung Schrey, fot. Nr ZI 471370, 21196 [drzewpryt z „Reclams Universum” 1908/1909, H. 6]

Artysta ten należał od chwili pierwszych swych występów na polu samoistnej twórczości do owych szczęśliwców, którym się los łaskawie uśmiecha, sypiąc pełną garścią kwiaty powodzenia, sławy i zaszczytów.

– Henryk Piątkowski (Piątkowski H., Józef Brandt, „Wędrowiec”, nr 40, 1905, s. 755)

Józef Brandt był jednym z najwybitniejszych malarzy polskich reprezentujących nurt monachijski. Studiował malarstwo w Polsce, Paryżu i Monachium. W 1870 roku otworzył w Monachium własną pracownię, a w 1878 został honorowym profesorem akademii monachijskiej i członkiem akademii w Berlinie i w Pradze. Jest jednym z tych polskich artystów malarzy, którym udało się zrobić ogromną karierę poza Polską. Uczestniczył w wielu europejskich wystawach i cieszył się niesłabnącym uznaniem. Jak pisze Jan Ostrowski: „Pomimo międzynarodowych sukcesów – jak pisze Jan K. Ostrowski – i stałego zamieszkania za granicą, Brandt z całą świadomością pozostał malarzem polskim. Podejmował niemal wyłącznie polskie tematy historyczne i rodzajowe. Sygnując obrazy, dodawał dopisek ‘z Warszawy’, jak gdyby chcąc uprzedzić ewentualne wątpliwości związane z niemieckim brzmieniem swego nazwiska” (Ostrowski J. K., Mistrzowie malarstwa polskiego, Wyd. Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s. 70).

Brandt był przede wszystkim malarzem batalistą – z wielkim kunsztem malował bitwy, epizody z historii polskich wojen, wojsko, jeźdźców, ale również sceny rodzajowo-obyczajowe, jak polowania i jarmarki. Za scenerię przedstawianych wydarzeń obierał najczęściej wschodnie kresy XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Przystępując do malowania obrazu, uważnie studiował zapiski historyczne, dawne stroje, militaria i zabytkowe przedmioty, które służyły mu jako rekwizyty w komponowaniu dzieł malarskich. To między innymi ta dbałość o szczegół i uczciwość przekazu uczyniły go pierwszym polskim malarzem, który w sposób sugestywny i prawdziwy przedstawił klimat wojen toczonych w dawnej Rzeczpospolitej.

Choć Brandt zyskał sławę i rozgłos głównie twórczością batalistyczną, jego uwagę w porównywalnej mierze skupiały również sceny rodzajowe. Artysta odegrał bardzo ważną rolę w rozwoju nurtu malarstwa realistycznego, kojarzonego dziś z tzw. szkołą monachijską. Już w latach 60. XIX wieku tworzył kompozycje opisujące codzienną rzeczywistość polskiej prowincji. Do najwspanialszych tego przykładów należą m.in. „Popas czumaków przed karczmą na Wołyniu” (1864), „Targ w okolicach Krakowa” (1868) czy „Postój w miasteczku” (1870). „Na podstawie tych najwcześniejszych dokonań można już określić zainteresowania Brandta w dziedzinie malarstwa rodzajowego. A są to: plener z powracającym motywem drogi oraz temat postoju przed karczmą lub zajazdem. Unikał natomiast artysta tematów związanych ze scenami we wnętrzach jak i tych odnoszących się do pracy chłopów na polu. Brandt skupiał się na tych czynnościach, w których człowiekowi towarzyszy koń – jest on bohaterem zdecydowanej większości kompozycji rodzajowych” (Micke-Broniarek W., Tematy rodzajowe w malarstwie Józefa Brandta, [w:] Józef Brandt. Między Monachium a Orońskiem, Orońsko 2015, s. 10-13).

Podobnie jak w malarstwie batalistycznym również w nurcie rodzajowym Brandta wraz z upływem czasu następują zmiany w podejmowanej tematyce. We wczesnym okresie przypadającym na lata 60. i 70. artysta tworzy kompozycje, których centralnym motywem jest targ i jarmarczne życie. Są to obrazy niezwykle rozbudowane, wieloplanowe i wielopostaciowe. Pełne gwaru i zgiełku sceny rozgrywają się na tle małych miasteczek. Wielokrotnie podejmowanym wówczas tematem są targi końskie – w tych kompozycjach najpełniej objawia się wirtuozeria Brandta jako miłośnika koni, który w niedościgniony sposób potrafił pokazać piękno i temperament zwierzęcia.

Lata 80. to kolejny etap drogi twórczej Brandta niosący ze sobą większe skupienie na tematyce myśliwskiej. Z tą samą pasją, jaka charakteryzowała przedstawienia jarmarczne, artysta komponował sceny łowieckie. Są one pogodne w klimacie i koncentrują się bardziej na krajobrazie i nastroju niż na krwawym zwycięstwie myśliwych nad zwierzyną. Obrazy z tego okresu podkreślają nie tylko piękno przyrody, ale też doskonale oddają charaktery przedstawionych typów szlachty polskiej – pełnych zawadiackiego animuszu myśliwych – jakby artysta chciał odwrócić uwagę widza od samego sedna polowania i uwydatnić w zamian związaną z tym rytuałem obyczajowość i nastrój. Do najczęściej podejmowanej w tym czasie tematyki należą wyjazdy i powroty z polowań, myśliwi w trakcie odpoczynku przed karczmą bądź w trakcie czuwania na stanowiskach, jak również stajenni przed dworem przygotowujący konie lub oczekujący z naszykowanymi do wyjazdu zwierzętami na rozpoczęcie polowania. Scenerią dla tego typu przedstawień były najczęściej okolice Orońska.

Twórczość Brandta była bardzo chętnie poszukiwana przez europejskich kolekcjonerów i kunsthandlerów. Niewątpliwie wpływ na to miało osadzenie kompozycji w sceneriach dzikiej i nieskażonej cywilizacją Ukrainy, koloryt i temperament jej mieszkańców, obyczajowość rubasznej i zawadiackiej polskiej szlachty – to wszystko, co dla ówczesnego Austriaka, Francuza czy Niemca było nieznane, egzotyczne i ciekawe, a dla samego artysty, dumnego i wielokrotnie podkreślającego własne pochodzenie, stanowiło o jego tęsknocie do utraconego kraju.