Polswissart

(…) był on [Malczewski] zafascynowany kobietą jako symbolem życia i śmierci, natchnienia i opieki. Wprowadzał ją w wielu różnych rolach, ukazywał jej wielorakie powołanie w świecie. Była więc kapłanką i uosobieniem kojącej śmierci, była muzą i chimerą, była może także Eurydyką, poszukiwaną przez Orfeusza, była Harpią i Parką przecinającą nić żywota, należała do świata aniołów, była natchnieniem Ezechiela i św. Franciszka, duszą muzyki, towarzyszką wprowadzającą w życie, czuwającą nad ludźmi, wyznaczającą im losy szczęśliwe i tragiczne.

(Suchodolski B., Suchodolska M., Polska. Naród a sztuka. Dzieje polskiej świadomości narodowej i jej wyraz w sztuce, Warszawa 1988, s. 352.)

Siła portretów Jacka Malczewskiego tkwi zapewne w tym, że nie są one tylko malarskimi przedstawieniami postaci. Są pogłębionymi portretami psychologicznymi, które dają szerokie pole interpretacji odbiorcy. To sprawia, że na zawsze pozostają współczesnymi i aktualnymi, mimo, że nie ma już wśród nas portretowanych. Jacek Malczewski był mistrzem ujmowania fizjonomii. Charakterystyczne cechy budowy, rysów twarzy i gestów modela sprawiają zazwyczaj, że nie mamy wątpliwości z którą postacią mamy do czynienia. Nie zawsze są to postaci określone, często na obrazach mistrza pojawiają się twarze, których nie łączymy z konkretną osobą, być może dlatego, że urzekły go jednostkowo, były rezultatem szybkiego natchnienia na skutek choćby jakichś wydarzeń losowych. Pewne jest jednak, że przez tę jedną chwilę tworzenia stanowiły ośrodek jego malarskiego i duchowego świata.

Portrety kobiece można śmiało uznać za ważną i odrębną część twórczości Malczewskiego. Artysta upatrywał bowiem w kobietach źródła wielu ważnych dla artysty i mężczyzny spraw, czemu wielokrotnie dawał w swojej twórczości wyraz. Stawały się symbolem muzy, natchnienia, bólu, miłości, przewrotności losu, nieuchronności końca ludzkiego życia, ale też ucieleśniały idee narodowe i patriotyczne. Można śmiało powiedzieć, że kobieta została postawiona przez Malczewskiego na piedestale naczelnego symbolu, z którego korzystał często i bardzo chętnie. Prezentowana praca przedstawia portret kobiety w średnim wieku, siedzącej w dumnej, wyprostowanej pozie z podniesioną głową lecz wzrokiem skierowanym w dół. Krzesło, na którym siedzi ustawione zostało na dywanie różowych kwiatów. Na drugim planie widać przemieszczająca się grupę żołnierzy wplecionych w pogodny, wiejski pejzaż. Jest to charakterystyczne dla Malczewskiego łączenie portretu z elementami o wymowie symbolicznej. Ich interpretacja zazwyczaj nie jest jednak oczywista i zostaje pozostawiona widzowi. Zwracają jednak uwagę pewne elementy. W twarzy portretowanej damy, pomimo jej dumy, widać smutek i zatroskanie. Trzymany przez nią na kolanach mak pojawia się w pracach artysty zazwyczaj w odniesieniu do losów Polski, np. w „Hamlecie Polskim. Portrecie Aleksandra Wielopolskiego” (1903, olej na płótnie, 100 x 148 cm, Muzeum Narodowe, Warszawa), gdzie kobieta z lewej strony portretowanego ma na głowie wianek z maków, a jej postać odczytywana jest zazwyczaj jako alegoria Polski wyzwolonej.

Powstały w 1906 roku obraz również wykorzystuje motyw kwiatu aby pogłębić znaczenie portretu. Równocześnie z przedstawionym makiem, symbolem śmierci i krwi polskich żołnierzy, malarz maluje zdjętą rękawiczkę obnażającą nagą dłoń kobiety. Może mieć to związek z motywem dextrarum iunctio, oznaczającym głęboką miłości, nierozerwalną nawet w obliczu śmierci, oraz oddanie, uczciwość i porozumienie. Tą symbolikę podkreśla dodatkowo chabrowy kolor sukienki. Kolorystyka ta nierozłącznie jest kojarzona z Matką Boską, uduchowieniem, pokojem i czystością.

Warszawa, kolekcja prywatna
Polswiss Art, aukcja 08.12.2020, poz. 21.
Polska, kolekcja prywatna
Rempex, aukcja 18.05.2011, poz. 254.
Kraków, kolekcja prof. Ireny Rychlikowej
Kraków, kolekcja inż. Leona Tombaka

Łódź, Muzeum Miasta Łodzi, Młodopolskie fascynacje, listopad 2013 – marzec 2014
Sandomierz, Muzeum Okręgowe, Jacek & Rafał Malczewscy 17 marca -31 lipca 2012
Kraków, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Jacek Malczewski 1854-1929, wystawa jubileuszowa lipiec – wrzesień 1939

Posiadała K., Jacek i Rafał Malczewscy, Radom 2014, s. 212

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.