Polswissart

Prezentowana rzeźba to wyjątkowy przykład działalności artystycznej Dunikowskiego na tle codziennego horroru obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Artysta trafił do niewoli w kwietniu 1940 r. i przebywał tam niemal pięć lat, aż do stycznia 1945 r. Z początku zaprzęgnięty do obierania kartofli, wkrótce dostał się do pracy w obozowej stolarni. Tam wyrabiał dla współwięźniów drewniane łyżki i obuwie. Po uzyskaniu specjalnego pozwolenia, mógł również tworzyć sztukę – na zlecenie strażników oraz na potrzeby utworzonego w 1942 r. w Auschwitz Lagermuseum. W tych ciężkich warunkach, zorganizował pracownię rzeźbiarską, będącą namiastką normalności. Niejednokrotnie też tworzył dzieła nielegalne, prywatne.

Relacja Antoniego Sicińskiego, byłego więźnia Auschwitz (nr 2215), przywiezionego do obozu 15 sierpnia 1940 r. z więzienia na Pawiaku w Warszawie: „Jak w takich warunkach ludzie skazani na śmierć mieli czas i chęć troszczyć się o życie kulturalne? Jako były oświęcimiak twierdzę z całą stanowczością, że gdyby takiego życia w ogóle nie było, to znacznie mniej więźniów przetrwałoby ten koszmar i doczekało wolności” (Janina Jaworska, Nie wszystek umrę, Warszawa 1975, s. 7).

„Trzy akty męskie” to poruszający, emocjonalny przykład rzadkiej sztuki obozowej. Rzeźba powstała w 1941 r., jest zapewne jedną z pierwszych prac artysty w Auschwitz. Wykonana w drewnie – materiale nietypowym dla twórczości Dunikowskiego – potwierdza wyjątkowe, ciężkie warunki tworzenia, przy pomocy materiałów i narzędzi, jakie były akurat dostępne. Przedstawienie ukazuje trzy wydłużone sylwetki męskie, wyłaniające się z płomieni. Postacie, poczynając od prawej usytuowanej pionowo, coraz bardziej odchylają się w lewo. Ich przepełnione smutkiem, szeroko otwarte oczy, a także rozwarte w bólu usta wyrażają kolejne etapy męki i ludzkiego nieszczęścia. Ten przejmujący widok nietrudno zestawić z realiami życia obozowego i codzienną walką o przetrwanie, jakich doświadczał Dunikowski i jego współwięźniowie.

Kraków, kolekcja prywatna

Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie okiełznany żadnym prawem, nie ograniczony żadną siłą ludzką.

– Stanisław Przybyszewski (Przybyszewski S., Confiteor, w: Programy i dyskusje literackie Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław 1977, s. 239.)

Powyższe zdanie będące kwintesencją postrzegania roli artysty przez polskich modernistów mogłoby się stać mottem życia Ksawerego Dunikowskiego. Z perspektywy lat droga twórcza artysty ukazuje go jako człowieka przekonanego o własnym geniuszu, idącego własną ścieżką i niepokornego. Wiara w posłannictwo, awanturniczy charakter i nieprzejednanie sprawiły, że Dunikowski stał się prekursorem walki o należne rzeźbie miejsce jako odrębnej dziedziny sztuki. Ksawery Dunikowski pierwsze umiejętności w dziedzinie rzeźby zdobywał w pracowni Bolesława Syrewicza na warszawskim Zamku Królewskim. Jeszcze zanim rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1896) po raz pierwszy wystawił swoją rzeźbę w TZSP w Warszawie („Popiersie Me fi sto”). Aktywny politycznie Dunikowski popadając raz po raz w konflikt z władzami carskimi opuścił Warszawę i przeniósł się na studia do Krakowa. Krakowska uczelnia doceniła talent młodego artysty czego wyrazem było przyznanie mu w 1898 roku złotego medalu za pracę dyplomową („Portret Henryka Szczyglińskiego”). Na rozwój twórczy Dunikowskiego wpływ miał Stanisław Przybyszewski, który był duchowym przywódcą ówczesnej bohemy artystycznej Krakowa. Dunikowski był wiernym jego słuchaczem, bliskie mu były hasła nawołujące do zerwania z poprawnością akademicką, subiektywizacji procesu twórczego oraz eksperymentowania nawet kosztem niezrozumienia. W takim duchu powstawały wczesne prace, wykonywane w gipsie i glinie – jedynych materiałach poddających się szybkiej obróbce. Pozbawione były one realizmu, Dunikowski rzeźbił wysmukłe figury ludzkie o ekspresyjnej gestykulacji rąk, sprawiające wrażenie ruchu. Obok kompozycji symbolicznych tworzył portrety. W 1903 roku Dunikowski został profesorem rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Dwa lata później pokazał swoje prace na indywidualnej wystawie w Salonie Krywulta. Joanna Torchała w publikacji „Niepokorny Xawery Dunikowski” (wyd. Centrum Rzeźby Polskiej w Oro ńsku, 2011, s. 12) opisuje jak wielkie oburzenie wywołała ta wystawa. Podsycone ono było dodatkowo konfliktami towarzyskimi w jakie wdał się artysta w tym samym czasie. W wyniku tych wydarzeń Dunikowski zyskał sobie równie dużo wrogów co obrońców. Nie przeszkodziło mu to zaszokować publiczność po raz kolejny prezentując w warszawskiej Zachęcie w 1907 roku cykl rzeźb pt. „Kobiety brzemienne”. Artysta pozbawił je postumentów ustawiając figury kobiet bezpośrednio na ziemi, co zatarło granicę między widzem a dziełem. W 1910 roku przeniósł się do Krakowa skąd coraz częściej wysyłał swoje prace na zagraniczne pokazy (Antwerpia, Rzym, Berlin). W 1914 roku Dunikowski wyjechał do Paryża i stamtąd dalej do Londynu. W tym samym roku powrócił do Francji i otworzył pracownię nad Sekwaną przy ul. F. Gilbert. Pracował samodzielnie a inspirację czerpał zarówno z kubizmu jak i starożytnych dokonań rzeźby egipskiej i greckiej. Przyjaźń ze sławnym fryzjerem i projektantem mody Antoine Cierplikowskim otworzyła Dunikowskiemu kontakt z bogatą klientelą paryską, dla której tworzył liczne portrety. W 1921 wrócił do Krakowa by objąć katedrę rzeźby na Akademii Sztuk Pięknych. Wykonał wówczas m.in. monumentalną kompozycję architektoniczną „Pomnik wdzięczności Ameryce” (1921). W 1923 roku rozpoczął wieloletnią pracę nad cyklem „Głów wawelskich”, jednym z najwspanialszych swoich dzieł. Nowatorstwo objawiające się w subiektywnym potraktowaniu 70 portretów nie zyskało aprobaty środowiska artystycznego i ostatecznie głowy nie zostały uwzględnione w dekoracji Wawelu. Mimo osobistego rozżalenia jakie Dunikowski odczuwał z powodu odrzucenia projektu okres lat dwudziestych był czasem sukcesów twórcy, który już wówczas cieszył się mianem najwybitniejszego polskiego rzeźbiarza. Dobrą passę przerwał wybuch II wojny światowej. 15 maja 1940 roku Dunikowski został aresztowany przez gestapo i ostatecznie przewieziony do Auschwitz, z którego po wyzwoleniu powrócił do Krakowa w 1945 roku. Szybko odnalazł się w nowej socjalistycznej rzeczywistości. Wykonał kolejno dwa monumentalne zlecenia – „Pomnik czynu powstańczego” (1945) na górze św. Anny oraz „Pomnik wdzięczności armii radzieckiej” w Olsztynie (1949). W 1949 roku przyznano Dunikowskiemu Order Budowniczego Polski Ludowej. Artysta bardzo liczył na rolę państwa jako mecenasa sztuk, w tym rzeźby. Wkrótce jednak przyszło rozczarowanie. Twórczość Dunikowskiego nie mieściła się w pojęciu sztuki wyznawanej przez władzę socjalistyczną. Z drugiej strony rzeźbiarz będący spadkobiercą modernistycznej wizji artysty nie zamierzał ulec narzuconym wymogom. W tym czasie stworzył dwie kontrowersyjne rzeźby największych przywódców Rosji Radzieckiej – „Portret Lenina” (1949) i „Stalin” (1954). W okresie powojennym powrócił do malowania. Pozwalało ono realizować się twórczo gdy z przyczyn zdrowotnych coraz trudniej było mu rzeźbić.