Polswissart

Ja wiem (…), że ona nie będzie w świecie bardzo szczęśliwą, jest małomówną i nie lubiącą wynurzać się; nikt nie zgadnie, co ona czuje lub umie, a umie i czuje dość wiele; na niej ludzie nie poznają się i nie ocenią jej, jak należy.

– Jan Matejko (cyt. za: Gorzkowski M., Jan Matejko. Epoka lat jego najmłodszych, wyjątki z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu, Kraków 1895, s. 131)

Helena urodziła się w 1867 roku jako drugie co do starszeństwa dziecko Jana i Teodory Matejków. Piękna i niezwykle wrażliwa, swoim charakterem najbardziej wdała się w ojca. Była z nim mocno związana, towarzyszyła w licznych podróżach i przy pracy. Najstarszy brat Tadeusz opowiadał później pani Serafińskiej, „(…) że podczas malowania ‘Batorego’ siadywał z siostrą Helą w wielkiej paczce malarskiej przewróconej, by największymi pędzlami ojcowskimi wiosłować… po dywanie. Tej ulubionej gondolinadzie ojciec się nie sprzeciwiał, gdyż to mu dawało możność siakiego takiego malowania” (cyt. za: Szypowska M., Jan Matejko wszystkim znany, Zarząd Krajowy ZMW, Warszawa 1988, s. 188).  Mała Hela odziedziczyła po ojcu również talent plastyczny, który w późniejszym wieku rozwijała – jej rysunki, niewielkie obrazy i rzeźby można do dziś oglądać w Domu Jana Matejki przy ul. Floriańskiej w Krakowie.

Mając chorą żonę i obie córki na wydaniu, zatroskany Matejko przejął rodzicielskie stery. Chodził z Heleną i Beatą do teatru oraz – zapominając na chwilę, że tańców unikał jak ognia – na karnawałowe bale by miały jak najwięcej sposobności poznać przyszłych mężów. Pisarz Ferdynand Hoesick o jednej z zabaw opowiadał: „(…) z pięknymi pannami Matejkównymi, przybranymi w stylowe suknie według rysunku ojca, tańczyliśmy do godziny siódmej z rana, Matejko zaś (…) siedział w kącie sali i patrzył, jak tańczyły, cieszył się ich powodzeniem, obserwował młodzież, która z nimi tańczyła – a poza tym nudził się, aż w końcu nad ranem drzemał” (cyt. za: Szypowska M., Jan Matejko wszystkim znany, Zarząd Krajowy ZMW, Warszawa 1988, s. 384). W dniu imienin Matejki, 24 czerwca 1891 roku, Helena wyszła za mąż za Józefa Unierzyskiego – dobrze zapowiadającego się malarza i ucznia swego ojca.

Prezentowany „Portret Heleny z krogulcem” został namalowany w trakcie pobytu ojca z dziećmi w Krzesławicach, wiejskim majątku Matejki. Artysta nie rezygnując z bliskiej mu historycznej konwencji, przedstawił córkę jako rozkwitającą staropolską piękność, bohaterkę „jakiegoś dramatu, jakiegoś dziejowego wydarzenia” (Treter M., Matejko, wyd. Książnica-Atlas, Lwów-Warszawa 1939, s. 438). Helena ma na sobie stylizowany ubiór, nawiązujący najprawdopodobniej do późnego renesansu (zob. Straszewska A., Kostium historyczny w twórczości Jana Matejki na tle malarstwa XIX wieku, wyd. Liber Pro Arte, Warszawa-Kraków 2012, ss. 288-290). Białą koszulę zakrywa ludowy gorset z terenów Śląska, tzw. „żywotek cieszyński”, który do dziś znajduje się w zbiorach Domu Jana Matejki. Dół stroju stanowi suto marszczona XVIII-wieczna mieszczańska spódnica, dekoracyjnie przewiązana amarantowym pasem z frędzlami. Co ciekawe, ten sam śląski gorsecik pojawia się w  „Portrecie córki Beaty z kanarkiem” (1882), jak również odnaleźć go można przy sukni królowej Bony w „Hołdzie pruskim” (1882).

Na wzniesionej prawej dłoni Heleny spoczywa oswojony krogulec – jej wielki ulubieniec, będący darem od stryja Edmunda. Jak zauważa Straszewska: „W wyobraźni Matejki być może ptak ten kojarzył się z sokołem do polowania, jakiego trzyma jadąca konno Agnes Sorel na późniejszym o kilka lat obrazie ‘Dziewica Orleańska’ (1886)” (Straszewska A., dz. cyt., s. 290). Myśliwski charakter portretu podkreśla dodatkowo odmalowany za dziewczyną w tle gęsty las.

Dzieło Matejki uderza siłą wyrazu i swoistym liryzmem. Helena w roli wspaniałej, słowiańskiej bogini spogląda na widza pewnie, przenikliwie, być może nawet nieco zaczepnie. Oprócz oczywistej u mistrza technicznej wirtuozerii, szacunku dla detalu i niebywałej wręcz sprawności oddania koloru czy materii, prezentowany portret cechuje szczególna indywidualizacja postaci, pogłębiona o pierwiastek duchowy. Jest to nie tylko pełna matejkowskiego kunsztu i wyrafinowania kompozycja, lecz także wyjątkowy przykład prywatnego w charakterze wizerunku, stworzonego z silnych uczyć ojca do córki – którego wartości nie da się przecenić.

Choć malarstwo portretowe Jana Matejki jest przy jego wszystkich słynnych historiozoficznych dziełach kwestią mniej oczywistą, zajmuje ono w jego twórczości miejsce znaczące. To dzięki tej wyjątkowej umiejętności wydobywania wyrazu danej postaci, jej charakteru i psychicznych przeżyć, artysta wzniósł się na wyżyny swojej sztuki. Rosnąca sława i doskonały zmysł portrecisty przyciągały kolejnych klientów ze śmietanki intelektualno-szlacheckiej, chcących posiadać własną podobiznę pędzla Matejki. Praca ta była dla malarza nie tylko pewnego rodzaju urozmaiceniem i odskocznią od wielkoformatowych realizacji w patriotycznym duchu, ale pozwalała również nieco podreperować finanse wielodzietnej rodziny.

Jednakże do najcenniejszych portretów Matejki należy zaliczyć wizerunki najbliższych. To właśnie te najbardziej osobiste dzieła ukazujące członków rodziny – a przede wszystkim ukochane dzieci – odznaczają się najwyższą wartością artystyczną. Prócz technicznej swobody i realizmu, wyróżnia je atmosfera niezwykłej czułości i ciepła, a także wysoka naturalność ujęcia, spowodowana brakiem dystansu między twórcą a modelami.

Jan i Teodora Matejkowie posiadali czwórkę pociech. Pierworodnym był syn Tadeusz (ur. 1865), następnie na świat przyszła piękna Helena (ur. 1867), a za nią Beata (ur. 1869). Najmłodszym dzieckiem był Jerzy (ur. 1873), nazywany czule Izio. Artysta mocno kochał swoją gromadkę potomstwa, czego wyrazem były ich liczne portrety olejne i drobne rysunki, jakie malował w wolnych chwilach. W 1870 roku powstaje wspólny portret Tadeusza, Heleny i Beaty (Muzeum Narodowe w Warszawie), natomiast w 1879 roku już bardziej reprezentacyjny obraz ukazujący całą czwórkę dzieci, wraz z najmniejszym Jerzym (Lwowska Galeria Sztuki).

Małżeństwo Matejków zaczyna przeżywać w owym czasie poważny kryzys. Związany jest on przede wszystkim z pogłębiającą się chorobą żony. Oprócz cukrzycy i uzależnienia od uśmierzającej ból morfiny, pojawiają się u niej problemy natury psychicznej. Kolejne wyjazdy do wód zdrojowych nie pomagają, zachowanie kobiety staje się coraz bardziej nieprzewidywalne. Matejko zabiera dzieci na wieś do Krzesławic, chcąc chronić przed wybuchami matki. W 1882 roku zapada w końcu decyzja by oddać Teodorę na zamknięte leczenie psychiatryczne.

Strapiony artysta musząc dbać o zawodowe interesy, udaje się w podróż do Wiednia. Zabiera ze sobą najstarszego syna, zostawiając resztę pociech z guwernantką. Po powrocie, jeszcze w tym samym roku, chcąc zrekompensować pozostałej trójce dzieci swoją nieobecność i poświęcić im więcej uwagi, maluje ich indywidualne portrety. Powstaje wówczas w Krzesławicach wspaniały, reprezentacyjny wizerunek Jerzego na koniu (1882, Muzeum Sztuki w Łodzi) oraz pełne liryzmu, odpowiadające sobie kompozycyjnie podobizny córek – Beaty z kanarkiem (1882, Muzeum Narodowe w Warszawie) oraz Heleny z krogulcem (1882/1883). To ostatnie dzieło jest jedynym z licznych, wymienionych tu portretów ukazujących dzieci Matejki, jakie znajduje się jeszcze w rękach prywatnych. Wszystkie pozostałe obrazy należą do zbiorów muzealnych. Pojawienie się „Portretu córki Heleny z krogulcem” na rynku aukcyjnym jest zatem wydarzeniem ogromnie wyjątkowym i być może jedyną taką szansą kolekcjonerską.

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja instytucjonalna (2007)
Kraków, kolekcja prywatna
Kraków, własność dr Andrzeja Wołoszyńskiego (1938)
Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, depozyt (1918)
własność Heleny Unierzyskiej (po śmierci artysty)
własność artysty

Kraków, Muzeum Narodowe Sukiennice, 1884.
Lwów, wystawa obrazów Matejki, 1884.
Poznań, Pałac Działyńskich, 1884.
Berlin, LVII Ausstellung der Königlichen Akademie der Künste, 1884.
Wiedeń, Wiener Jubiläums-Aussstellung, 1888.
Kraków, Muzeum Narodowe Sukiennice, wystawa pośmiertna, 1893.
Lwów, Pawilon Jana Matejki na Powszechnej Wystawie Krajowej, 1894.
Warszawa, Salon Spółki Artystycznej przy Nowym Świecie, 1894.
Warszawa, Salon Artystyczny, 1895.
Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, wystawa z okazji setnej rocznicy urodzin Jana Matejki, 30 października 1938.
Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Matejko. Obrazy olejne (w stulecie śmierci artysty), 1993.

Katalog wystawy pośmiertnej, Muzeum Narodowe w Krakowie, 1893, s. 8, nr 16.
Katalog wystawy Matejki, Lwów, 1894, s. 21, nr 80.
Tarnowski, Matejko, Kraków, 1897, s. 257.
Katalog Galerii Współczesnej, Muzeum Narodowe w Krakowie, 1918, s. 12, nr 157.
Katalog dzieł Matejki, Kraków, 1938, s. 11, nr 36.
Katalog dzieł Jana Matejki wystawionych w salach Muzeum Narodowego w Krakowie w Sukiennicach, podczas uroczystości ku uczczeniu setnej rocznicy jego urodzin, Drukarnia Narodowa w Krakowie, Kraków 1938, poz. 36, s. nlb.
M.Treter, Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów, 1939 s. 438.
S.Witkiewicz, Matejko, seria Nauka i Sztuka, t.9, Lwów 1912, wyd. późniejsze Warszawa, 1950, tabl.po s. 196.
J.Bogucki, Matejko, Warszawa, 1955, s. 256, 264.
J.Gintel, Jan Matejko. Bibliografia w wypisach, Kraków, 1966, s. 364.
M.Szypowska, Jan Matejko wszystkim znany, Warszawa 1976, il. 59.
K.Sroczyńska, Dziecko w malarstwie polskim, Warszawa 1979, s. nlb. 10.
K.Sroczyńska, Matejko. Obrazy olejne. Katalog, Warszawa 1993, nr kat. 216.
Słoczyński H., M., Matejko, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000, s. 156.
Straszewska A., Kostium historyczny w twórczości Jana Matejki na tle malarstwa XIX wieku, Instytut Sztuki Polskiej akademii Nauk, Warszawa – Kraków 2012, s. 289.

Pokolenia dzisiejszych czasów nie rozumieją naszej sztuki, bo to są nowe zdobycze, a każda nowość budzi niewiarę albo lekceważenie; my Polacy pracujemy na przyszłość i dopiero przyszłość nas cenić będzie! (…) stworzyliśmy prawdziwe historyczne malarstwo na podstawie historiozofii i dlatego nas dziś nie rozumieją jeszcze.

– Jan Matejko (1888) (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 4)

Charakterystyczną cechą twórczości Jana Matejki już od najwcześniejszych lat studenckich był zwrot ku tradycji i wielkości polskiej sztuki i w tym przejawiał się matejkowski sposób pojmowania historyzmu. W najwcześniejszym dzieciństwie talent jego rozpoznany został przez starszego brata Franciszka, który zapewnił mu domowe ćwiczenia z rysunku, które „uczyły go wczuwania się w inną epokę, w postacie historyczne odległych czasów oraz przyzwyczajały go od lat najwcześniejszych do brania żywego osobistego udziału w historycznych zdarzeniach” (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 96). Objawiało się to w dorosłym życiu malarza we wszystkich podejmowanych przez niego gatunkach –  od scen typowo historycznych, po sztukę portretową. Uczuciowość jego malarstwa, na którą zwracają uwagę badacze, podparta była rozlicznymi studiami historycznymi i artystycznymi.

Matejko bardzo dużo czytał, „przede wszystkim dzieła historyczne, dawne kroniki, z którymi nie rozstawał się nawet w podróży, studiując je w drodze” (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 94). Wedle założeń malarstwo historyczne mógł uprawiać jedynie wykształcony artysta, dobrze znający źródła literackie. Ten gatunek sztuki nobilitował, pozwalał podkreślić nie tylko talent, ale i rozległą wiedzę twórcy. Osobiste predyspozycje, wrodzona inteligencja, uczuciowość i instynkt malarski w połączeniu z duchem Krakowa i krakowskim środowiskiem uczyniły z Matejki malarza historycznego o głęboko patriotycznym poczuciu. Powolne wybudzanie się z kryzysu, jaki dotknął miasto w połowie XIX wieku i nowa rola, jaką przyszło odegrać stolicy zaboru austriackiego po klęsce Powstania Styczniowego, miały wielki wpływ na rozkwit artystycznej działalności Krakowa. Miasto już w latach 60. XIX wieku stało się „duchową stolicą narodu polskiego”, a jednym z jej fundamentów było niewątpliwie matejkowskie malarstwo historyczne. Całe życie i twórczość malarza mieszczą się w wyjątkowej dla Krakowa fazie, w której prowincjonalne i zagrożone miasto przeistaczało się w budzący się do życia ośrodek. Sztuka Matejki była organiczną częścią tego procesu, a samego artystę postrzegano w rodzinnym mieście jako współtwórcę wielkich przemian.

Symboliczną kulminacją tej historycznej i tożsamościowej odbudowy Krakowa jako miasta polskiego było ofiarowanie Matejce przez Radę Miast berła –  znaku panowania w dziedzinie sztuki (1878). „Nie macie dziś pojęcia, jak sztuka polska wyglądała przed rokiem 1850 – było po prostu nic” zapewniał Marcin Olszyński, cytowany przez Stanisława Witkiewicza. Ten surowy osąd potęgowała niepochlebna opinia Wojciecha Gersona, który w liście do Franciszka Tepy cytowanym przez M. Tretera (Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 102) nazywa sztukę polską „rzemiosłem zabytkowym, tolerowanym dlatego chyba tylko, że oświecone narody Zachodu przywykło się nałogowo małpować”. Malarstwo historyczne Jana Matejki zmieniło ten stan rzeczy przywracając polskiej sztuce jej znaczenie. Dziś uznawany jest on za artystę kluczowego dla procesu kształtowania się nowoczesnej tożsamości Polaków i ich obrazu własnego w XIX wieku.